G. Araolla “RIMAS” a cura di M. Virdis
Rimas Diversas
Spirituales de Su
Dottore Hieronimu
Araolla Sardu
Sassaresu
IN CALARIS
scarica il testo delle Rimas in pdf
link alla Introduzione alle Rimas di G.Araolla
link al Glossario delle Rimas di G. Araolla
link al Glossario delle Rimas di G.Araolla (nel Blog)
_______________________________________________________
Cun lissensia de su Superiore. 1597
Per Ioanne Galcerinu.
Por mandado del santo Officio deste Reyno de Cerdeña, he visto y leydo esta obra intitulada, Rimas diversas espirituales del Doctor Hieronymo Araolla en lengua Sarda, Toscana, y Castellana, y allende de ser por la variedad agradable, será a mi parecer por las materias provechosa a los que la leyeren, saliendo a luz, como entiendo que conviene que salga. Dat. en el collegio de Sacer de la Compañia de Iesus a los 11
de Março. 1596
Antonio Marignacio Sacerdote
de la Compañía de Ies\s.
Por mandado y comissión del Reverendíssimo S. Don Alonso Lasso Cedeño, Arçobispo de Caller, y Presidente por su Magestad en el presente Reyno de Cerdeña, he visto y leydo la presente obra compuesta en lengua Sarda, Castellana, y Toscana, por el Doctor Hierónymo Araolla Sassarés, llamada: Rimas diversas Espirituales; y en toda ella no he hallado cosa que contraria sea a nuestra Santa Fé Cathólica, o a buenas costumbres; antes en parte muy útil y provechosa, por ser sentenciosa, y de muchos avisos, y desengaños: y en parte deleitable, sin offensa, por ser curiosa, en materias varia, y de estilo appasible. Y assí (a mi parescer) puede y deve dexarse imprimir, y assí lo firme de mi mano hoy en Caller a 16 de Iunio. 1597
Antiocho de Doni Doctor en
sacra Theología.
A DON BLASCU DE ALAGON
primugenitu, & successore de sos Istados de Don Artal de
Alagon Conte de Sastago.
1Si leet, ingegnu curiosissimu, qui Alexandru Magnu, fetende da sos soldados suos saquigiare, & distruer sa Citade de Thebe, lis cumandait expressamente qui sa domo de Pindaro Poeta liricu la lassarent in pees, & qui a nesunu de sa familia sua faguerent dannu alcunu; tantu fuit su respetu, & honore qui sempre li haviat portadu. 2De Tolomeo Re de Egittu hamus ancora intesu qui per ornamentu de sa libraria sua (de su quale si faguet da sos iscrittores famosa mentione) procurait qui li mandarent sos Athenienses copias de sas tragedias da Sofocle, & Euripide, duos graves poetas tragicos, compostas, & da sas insoro proprias manos iscrittas sas quales teniant cuddos in grandissima custodia & reverencia; 3& recusende cuddos de darelas, & succedende a pagos annos poscha in Athene una extrema penuria de trigu, non podende de haver in atteru logu nesunu si no da Egittu, su Re si nde alegrait meda qui da custa penuria si li offerreret occasione de poder haver s’intentu sou, 4pro qui comente non querfisint sos Athenienses sas tantu da cuddu desigiadas oberas dareli, mancu isse querfisit qui haverent portadu de su trigu, & qui forzados da su putu de su famen, li haverent mandadu prima sos proprios originales, de sos quales quantu si compiaguisit, bene lu mustrait Tolomeo, 5pro qui hapidos cuddos a sos Athenienses liberale si mustrait concedendelis trigu non solamente de quantu nde haviant bisongiu, mas d’ogni gabella, & gravesa francu.
6Da su testimongiu de cussos duos potentissimos & sapientissimos Rees (lasso per brevidade infinitos ateros exemplos & antiguos & modernos) si podet cun facilidade comprender de quanta estimacione, & reverentia a sos intelligentes sian dignos sos sacros, & divinos Poetas; 7& totu custu venit da sa rexone experimentada pro qui sutta sas fabulas da sos poetas inventadas andat sempre velada una profundissima dottrina de tottu sas cosas, & divinas, & humanas, & particularemente a sa vida de s’homine necessarias; 8& quie cuddas leende intro non bi faguet alguna speculatione dimustrat grande indisiu de fiaquesa d’ingegnu, pobresa d’isquire & incapacidade de discursu. 9Inhue non est maravigia qui no nde portet cudda admiratione qui sos dottos leant, sos quales cun sa agudesa de s’intellettu penetrende de sa superficie a su vivu de sa fabula, constrittos sunt a narrer cun Platone, & Aristotele qu’istetint sos poetas sos primos Theologos de su mundu. 10Sa poesia hat da exteriormente hue nudrire sos simplices & puros animos, & in secretu hue elevare sos savios, & altos intellettos quasi in terrenu pianu abba profunda, hue & sos angiones biant, & sos elefantes nadent; gasi ad alcunu hat como parrer leende unu poema, atteru que fabulas in cuddu non contenersi pro tratenimentu de sas otiosas oras; 11ma pro sa larguesa & profundidade de s’obera, atteros quale e nadu discorrende comente su Landinu subra Virgiliu si videt haver fattu, hant como agatare juntamente cun su artificiosu modu de narrer sos riccos thesoros de totu sas sciencias qui da su intellettu humanu apprender si pottant; 12da sas quales si vident prender sos poetas cuddas cosas, qui a sa insoro materia a prepositu vengiant, & qui sas insoro compositiones, & utiles, & deletosas juntamente faguer potan, non atteramente qui faguen sas industriosas abes in unu campu de fiores, qui de cuddos pius volenteri si cibant qui per istintu naturale conosquent esser sos megius a faguer cuddu licore, qui solas issas faguer solent; 13& si sa poesia per similitudine si narat pintura, antis pintura viva, & su pintore podet cun sos liniamentos, cun sas proportiones, & colores umbriguende, & rischiarende, & cun ateros artificios de sa pintura representare a su visivu sensu tottu sas cosas qui animadas, o inanimadas siant in su mundu. 14Quie non isquit quantu pius attamente podet su poeta cun sa efficacia de su narrer representare a quie leet sas matessi cosas de manera qui vengiat s’intellettu a recierlas non atteramente qui las reciet per mesu de sos sensos esteriores? 15da inogue succedit, qui segundu sunu sas materias trattadas da sos poetas, & segundu andat cun cudda acompagnadu su modu de narrer, sentimus, leende, mover in nois totu cuddos diversos effetos a sos quales sos animos nostros sunt suttapostos, 16& non solamente nos hat como moher a pietade sa causa miserable de alcunu, & a isdignu sa bascesa, & furfantaria de alcunu atteru, ma s’infamia d’unu homine vile, & malu hat como causare aborrimentu, & anchora avisu a querrer fuire cuddos attos bassos, & iscelerados pro sos quales in tale infamia si ruet, comente anchora pro su contrariu sas laudabiles oberas de su qui est prevenidu famosu nos hant como incitare cun una honorada invidia a imitarelu. 17Pro custa rexone sos Athenienses qui sas oberas de Homero in grande veneratione teniant, fettisint una legge qui in certos dies festivos qui issos chiamant Panathei, sos quales in honore de Minerva de quimbe, in quimbe annos si celebraant, si cantaren publicamente sos versos de su matessi Homeru; giudiquende qui per cuddas in sas quales diffusamente sas cosas laudabiles de valerosos homines si contan, multu megius qui de sa brevidade de sas proprias legges, restarent sos ascultantes persuadidos, & instrutos de su qui faguer, & fuire conveniat. 18Sos Lacedemonios su matessi ogni volta quando su exercitu insoro cun su inimigu a combater veniat, segundu unu insoro statutu unu pagu inantis de querrer combater, & cominciare sa batalla, convocare faguiant in su allogiamentu Reale sos soldados pro intender sos versos de Tirteo pro sos quales si animarent a tenner in pagu istima sa vida pro sa salude de sa patria. 19In grande prexu si teniat quie de alcuna de sas sciencias, o artes qui liberales si narant, fetende professione riescit in cudda eccellente. 20Hor si custu est veru, comente est verissimu, e quantu magiore gloria si devet a sa poesia, qui non compresa in su numeru de sas artes liberales, contenit, & abraciat in issa non solamente cuddas, ma quantas atteras sciencias siant, & divinas, & humanas? e quale cosa est, o si potat imaginare da sa pius suprema parte de sos quelos fini a sa pius infima de sa terra qui non potat venner in suggettu a su poeta, & d’ite sos poetas non hapant tratadu? 21Tenet posca sa poesia pro particulare privilegiu, & pro maggiore dignidade sua unu modu de narrer qui andat restrittu de certos numeros, procedit cun certos pees, & est distintu, & isparguidu tottu de certas lumeras, de sas quales fatu su intelletu de quie leet capace, venit a restarende sumamente inamoradu admirende sas maravigiosas inventiones, & juntamente cun cuddas sos ornamentos, & figuras de sa elocucione: 22& pro custu parsit a Platone de narrer qui sos poetas faeddant cun una certa limba subranaturale, & qui non si imparat sa poesia cun arte humana, ma qui procedit da una mente accesa de occultu furore divinu, da su quale venint qualchi volta sos poetas de tale manera infiamados in su exprimer sos insoro profundos concettos, qui vennidu cuddu posca a mancare, & infritaresi, & torrende a leer sas proprias compositiones, d’issos matessi si maravigiant, & cuddas mirant non comente da issos mas comente da atter pius elevadu ingegnu nasquidas; 23& volende mustrare su matessi Filosofu sa poesia comente si est naradu non da s’arte, non da su casu, ma da sa divina mente proceder, narat qui pro sa divina mente s’intendet Iuppiter, su quale tirat a isse cun violentia Apollo, ciò est su sole intesu pro s’anima universale de su mundu, 24& de tale anima det esser illuminadu su choro de sas musas, qui sunu noe significadas pro sas noe Sferas celestes, sas quales cun su giramentu, & motu insoro proportionadu generant cudda incomprensibile armonia illuminende cun su matessi lumen sos intellettos de sos poetas, qui a recier cuddu dispostos sunu, 25da su quale comente e inebriados, & ripienos de furore venint poscha sas dotes insoro, & altas compositiones iscriende. 26Ma lassende a parte sa autoridade de Platone, & su exemplu de sos poetas gentiles a sa matessi gentilidade, 27quie non isquit qui da sos ragios de sa divina mente illuminados cuddos tantu a Deu amigos, & in su mundu celebres poetas Hebreos, Moyse, & David, faeddant gasi altamente de sos secrettos e de sas grandesas de Deus, 28qui non podent sos intellettos humanos faguersinde capaces qui fatos non siant participes de su matessi lumen divinu? 29& quale unu abundante, & profundu fiumen per longu caminu discurrende segundu sa diversidade de sos logos, qui incontrat, diversamente si faguet vider s’aspettu, & in su mormorio sentire, 30gasi su artificiosu poeta, qui in diversas personas transformendesi diversas materias trattat, andat segundu sa variedade de cuddos sos concettos suos isparguendelos cun versos como dulques & suaves, & como ruggios, & asperos, & tale volta piaguivoles, & allegros, tale volta lacrimosos, & malenconicos, & quando cun humiles, & pianos, & quando cun graves & risonantes, & inogue si hat como mustrare unu moralissimu Socrate, poscha unu suttilissimu iscudrignadore de sa natura Aristotele, & como sa persone de unu risolutu, & valerosu Capitanu det representare, como de unu poveru, & arriscadu soldadu, 31& si hat como mustrare ancora sensa haver mai sulcadu su mare unu pratichissimu navigante, & sensa essersi mai partidu dae domo, unu esquisitissimu geografu, & sensa haver mai tratadu pingellu unu novu, & singulare Apelle, 32& in suma pro non consumare pius tempus concludo qui a su poeta solu comente per donu speciale de su quelu est concessu trattare de tottu sas cosas qui da tottu sos scientiados, & dottos de su mundu si trattan. 33Et isquende su gustu, & delettu, qui in leer cosas poeticas sentit, como siant Latinas, o Toscanas, o in quale si siat attera limba, 34& in sos annos passados quando fuit in custu Regnu Iuan Aguilera criadu de sa sua mi dimandait cun grande istancia algunas compositiones in idioma Sardu, non potisi a s’ora tantu pro sa pronta partida de su ditu Aguilera, comente ancora istetti forzadu andare a sa Corte Romana pro negossios proprios, mustrare su ardente desiggiu qui tengio, & tenia in servirela; 35mi est parfidu como, pro qui tengiat cognitione de sa limba Sarda comente tenet de sas de pius, faguer imprimer custas figgias mias spirituales, in diversos tempos, & per varios accidentes nasquidas, 36& apresentarelas pro pignora, & cabarra de sa servitudine mia, ponendelas sutta s’umbra de tanta autoridade inhue da ruggias, & infimas si hant como illustrare & arrichire, suppliquende cun serena fronte las acceptet cun cuddu caldu affettu, qui las apresento, 37& cesso preguende a s’altissimu Segnore pro sa vida & domo de sa sua, sa quale cun felicidade, & acresquimentu de pius istados conservet, de Sassari, a XV de Genargiu. MDXCVI.
Hieronymo Araolla.
2 Euripide,] Euripide tragicos,] tragicos 3 si nde] sinde 4 su putu de su famen] su putu famen 5 nde] de; d’ogni] dogni; 8 d’isquire] disquire; 9 no nde] non de qu’istetint] qui stetint fabula,] fabula 10hat da exteriormente] hada exteriormente oras] orias 11 quale e nadu] quale e anadu hant] hat; 12 conosquent] conosquet 14 esteriores?] esteriores, 15 narrer,] narrer sentimus, leende,]sentimis leende 16 atteru, ma s’infamia] atteru ma s’infamia 17Panathenei] Panathei contan,] contan18 veniat,] veniat statutu,] statutu 19 narant,] narant eccellente] eccelente 20 liberales,] liberales humanas?] humanas, d’ite] dite; tratadu?] tratadu. 22 subranaturale] subra naturale 23s’intedet] sintendet; ciò] cio; narat] narant 27 Hebreos,] Hebreos 28 divinu?] divinu, 29 incontrat,] incontrat s’aspettu] saspettu sentire,] sentire 30 como de unu poveru] cono de unu poveru 31 como] cono 32 trattan. Et] trattan, & 34 proprios,] proprios
34 criadu] servo/dipendente della sua (altezza)
a)
A SU LETTORE
Su qui spirat su fiadu, & custu ardente
Fremitu exalat, a tie,su lettore
D’ingegnu cabrizosu, intelligente,
Qui gustas de Aganippe su licore,
Sos abortivos mios, de custa mente
Già mando, qui li sias fidu censore.
Si qualqui cosa bi est, de bellu, & bonu
Non est meu, no, de s’altu mastru est donu.
2. a tie, ] a tie; 6. Già] Gia 6 censore.] censore
b)
SONETTU.
In laude de s’Autore.
D. P.
Ingegnu subrahumanu, arte suprema,
Qui ricas perlas tessis in fin’oro,
Et servas s’unu, & s’ateru decoro,
Et de sas partes, sa pius parte extrema,
Quingasi cussa testa de diadema,
Ch’umpiat sa terra, & su celeste choro
De gloriosa fama, e in mesu insoro
Splendat sa valerosa, & cara gema.
D’Hercule sa prosapia, & pius Rossellu
Andet altera, & cun alegra fronte
Exalet abba christallina, & chiara,
Qui mentre custu celebre pingellu
Cun tegus viver det, unica fonte
Des esser, de su mundu sa pius rara.
1 subrahumanu] subra humanu 2 Qui] Que 4 extrema,] extrema. 8 Splendat] Splendat,
c)
SONETO
Di fra Domenico Gioioso.
Sacro scrittor, che già d’amor cantasti,
Là sopra il colle di Parnaso monte
Non timendo d’alcun superbo fronte,
Ma sempre i vanni toi al cielo alciasti,
Ma miro, ahi me, come il voler cangiasti
Facendo un chiar roscel, un chiaro fonte
Da gli occhi toi, e sono hora più pronte
A seguitar colui, che già lasciasti.
Radoppia il volo, e fa che al mondo resti
Mondo, e non gloria come il volgo crede
E nuda sia la verità sincera.
Beato te, che al ben oprar ci desti,
Araolla gentil, come hor si vede
Che sol lasciando il mondo il ciel s’ispera!
4 alciasti,] alciasti. 5 miro, ahi me,] miro (ahi me) 7 pronte] pronte, 9 resti] resti, 13 vede] vede, 14 s’ispera!] s’ispera.
4 vanni] ali
7 pronte] l’aggettivo femminile dovrebbe riferirsi al maschile vanni, cui sta però mentalmente sottostante la parola femminile ‘ali’.
d)
HARA OLLA
Soneto.
Hara Olla. Y qué tal? De consumado,
Podrida? No, más de lenguas preciosa.
De plata? Aljoffar? De oro? más costosa.
En vario Idioma, y lenguas has guisado.
Las minas escondidas has sacado
Mi Hierónymo a luz en verso, y en prosa.
La del Néctar y Ambrosia no es gustosa,
Ni otro licor, con tu Olla cotejado.
Aquellas de Cleopatra piedras finas,
En agua con industrias convertidas
Lo bueno, y lo mejor del Oceano,
El oro más subido de otras minas,
El Aljoffar, las perlas derritidas
Con Olla tal cotejamos en vano.
1 qué] que consumado,] consumado. 2 No,] No. 4 has] as 6 Hierónymo] Hieronymo 7 Néctar] Nectar
Oceano,] Oceano:
1 Olla gioco di parole col nome dell’autore Ara-Olla consumado] consommé
2 Podrida] continua il gioco di parole: Olla podrida significa minestrone di verdura e carne
3 Aljoffar] scaramazzo
13 derritidas] disciolte
e)
SONETTU
In laude de s’Autore.
H. F.
Fertile campu, inhue produgues fiores,
Qui mustran sempre unu fioridu Abrile,
Modu de narrer, dottu, altu, & gentile,
Ch’exint de te suaves milli odores,
Dulque trabagliu, apremiados sudores,
Qui abatint cudd’antiga manu hostile,
Et tenent como per infamia vile
Sas pompas de su mundu, & sos honores:
Felice tue, qui pensas a su fine
De custa momentanea, transitoria
Vida suggetta a milli varios casos:
Et eo cun tegus, prego, determine
Su viver meu, a s’altu Re de gloria
Inhue sos veros sunt contentu, & pasos.
4 ch’exint] ch’exint, odores,] odores. 7 como] como, honores:] honores. 12 tegus, prego,] tegus (prego) 14 inhue] inhue,
sos veros] riferito a contentu, e pasos.
f)
SONETO DEL AUTOR
a Don Blasco de Alagon.
Recibe, o de virtud spejo, y dechado,
Del nuestro idioma Sardo el verso, y prosa
Qu’es lengua entre las otras muy hermosa
Y tiene el curso della grave inchado,
Y veras, si el lenguage es bien cortado,
Un ayre dulce, un’emphasi gustosa,
Una bivesa en ella milagrosa,
Un hablar sentencioso, harto preñado.
Tenga lugar en tu cursado pecho,
Como el Griego, y Latín tienen la entrada,
Y del Tosco también la mejor parte,
Y tome su tributo, y su derecho,
La dota pluma, y la valiente espada
A do Minerva se juntó con Marte.
1. dechado,] dechado Sardo ] Sardo, 3 Qu’es] Ques 5 verás,] veras cortado,] cortado 6 gustosa,] gustosa 11 también] tambien 14 juntó] junto
1 dechado] modello
8 harto preñado] assai intenso
9 cursado] esperto, perito
RIMAS DIVERSAS SPIRITUALES
DE SU DOTTORE HIERONIMU ARAOLLA
SARDU SASSARESU.
I
Discursu de sa miseria humana.
1
Si mi paro a mirare sos andados
Tempos, qui mi lassaint pilos d’arguentu,
Et sos piagueres ranquidos passados,
De sos quales su fruttu est pentimentu,
Et sas offensas mias, & sos peccados,
Qui comittisi in su primu istamentu;
Tantu grave mi sento, & pienu vido,
Qui alzaremi da terra non confido.
2
Mi cobersit sos oyos de su mundu
S’iscura benda, & sa lughe solare
Non penetrait in me, postu in su fundu
De custu ansiosu, & de tempesta mare:
Giret su sole fiamigiende in tundu,
Qui sos oyos mi pottat isvelare,
Et segada sa benda, & russu velu,
Su coro cun sos oyos alze in quelu.
3
Mirende in altu, sa miseria mia
Connosquer potta, & pritte isteti nadu
Mi suvengiat ispissu in fantasia,
Pro qu’iste sempre alerta, & isbigiadu.
Anima colligada in compagnia
De custu afflittu corpus tormentadu,
Non ti suggettet cosa infima, & vile
Essende eterna tue fatta gentile.
4
Et si unu tempus ti pargisint bellas
Custas tragicomedias mundanales,
Inhue sumersas sunt milli ribellas
Almas contra decretos celestiales,
Non happat mare arena, in quelu istellas,
Ne foggias in sos tempos autumnales,
Quantu lagrimas falent da sas mias
Lughes, pro sas passadas frenesias.
5
Dicta, Segnore, tue, scriat sa manu,
Qui potta discurrende sa baxesa
Narrer de s’infelice istadu humanu,
Nasquidu in piantu, allevadu in tristesa;
De mundu non ti tiret premiu vanu,
Cun sa rette, qui tenet sempre tesa,
Mas aburri, & disprexa, e in odiu tengias
De cuddu sas caricias, rete, & engias.
6
Da hue nasquer ti det, terrestre humore,
Putridu istercu, rabbia e fantasia,
Cun carnale pruritu, e cun fetore
Concepta, monstruosa, & fera harpia,
D’ogni pianta terrena inferiore,
Tiranna, avara, crudele, & impia,
Vasu pienu de vicios, qui transportas
Sa candida columba per vias tortas?
7
Piena de vermes scoria puzzulente,
Inhue la fundas s’ira e gravidade,
Erigende sa suzza impertinente
De sonnios conca piena e vanidade,
Si d’unu fangu, naro, d’unu niente
Happisti s’esser, forma, e qualidade,
Et una febre lena, una frittura
Ti torrat a sa prima tua natura?
8
Limu de su pius infimu elementu,
Fragile pius de vidru, acaba, e mira
De connosquer qui passas quale e ventu,
Et mentre tempus has, piangue, & suspira,
Perplexu ingegnu, & bassu intendimentu,
Su viver qui ti restat; volta, & gira
A cuddu eternu, a cuddu sensa iguale,
Inhue noguer non podet temporale.
9
Si pilu, pritte non penseri, & voggia
Mudo, miseru me, pritte non giro
Sos oyos a sa pius non virde ispoggia,
Et cun sensos canudos non la miro?
De sos elettos, pritte a s’alta loggia
Cun affettuosu coro non aspiro?
Sbigiadi como, non sias pigru, & tardu
Prima qui subra te fergiat su dardu.
10
Ahi me, qui quando custa mente infioro
De milli, & milli già passadas mias,
Restringuendelas, poscha, m’adoloro,
Intesas da nessunu fantasias,
Et cun lagrimas naro: afflitu coro,
Non t’abigias, qui como mi travias?
Non penes tantu, & sa memoria acega,
Et da raigue sas reliquias sega.
11
Da sa mente cancella cuddu oggiettu,
Qui si l’opponit sempre, & in abstrattu
Considera in sos quelos su sugettu,
Qu’in s’alta rugue apparit su ritrattu,
Inhue consistit su veru delettu,
Qu’ogni atteru est fastidiu, ansia, & dislattu
Inhue sumersos tottu, e inebriados
Resten sos sensos male habituados.
12
Sas cosas qui has passadu in tantos annos
Repiloga, & sos vanos pensamentos,
Et bilanza sas penas, & affannos
Cun sos pagos piagueres, & contentos,
Si contentos si chiamant sos qui dannos
Eternos portan, eternos tormentos,
Et vider des qui de su risu, & cantu
No nde resultat atteru que piantu.
13
Piagueres, nuntios de tormentu, & pena,
Pius qui non lampu, & tronu a sa tempesta,
O vida breve de dolensias piena,
Qui quasi non transcendis s’hora sexta,
Nue, qui offuscas sa paga serena
Lughe, qui sparit pius de querva presta
In mesu de barrancos, & arbustos!
Ahi vida d’amarissimos disgustos!
14
D’itte t’abaglias? hue fagues designu,
Si sa vida est incerta, & breve s’hora,
Desiggiu voluntariu, a mie malignu,
Qui non mi lassas de continu anchora?
Si vivo in te, mi fatto sempre indignu
De sa celeste patria duradora:
Resuscitet sa morta, & restet mortu
Su qui attempestat s’abba intro su portu.
15
Quando si mustrat a su primu albore
Su quelu rosigiende impereladu,
Teneru, & friscu apparit dogni fiore,
Cobertu de sa brina, & lentorgiadu;
Ma quando, poscha, est su terrenu humore
Da s’ardore solare intro isvenadu,
Sa teneresa virde, & sa friscura
Restat extinta, & sicca sa virdura.
16
Su simile est s’humana tibia, & frale
Morte, qui chiaman vida, & apparende
Tenera, & frisca da su sou nadale
In pagos annos s’andat extinguende,
Et narat cun su tempus: non fui tale!
Comente e quigia, e forza andan manquende!
Quale forte mi fui, quale m’agatto,
Non ischo itte mi quergia, itte mi fatto!
17
Postu in infimu sias, o in eminente
Istadu, quantu quergias, non pro tantu
Si quietat sa nostra humana mente
Sutta su giornaleri humidu mantu;
Comune est custa chiara, & evidente
Isperientia risoluta in piantu,
Et su desiggiu nostru est infinitu
Mentre si calcat sa terra d’Egittu.
18
Nasquidos non pr’istare inogue semus,
Ma solu hamus un’aditu, & passaggiu
Pro qui su coro, & sa memoria alzemus
Pius altu assai de su solare raggiu,
Et sas comissas culpas lagrimemus
In custu fortunosu marinaggiu
Inhue per pupa, & per prua sempre s’unda
Nos combatit cun furia a dogni spunda.
19
Tottu est trabagliu in varios modos mistu,
Sutta una superfigie de dulchura,
Vennidu s’istentadu, & caru acquistu
Si risolvit in vida de amargura;
Quantas mudansas cust’oyos han vistu
In custa infirma, & misera natura
Inhue da milli partes restat lesa
Sa volubile, & vana contentesa!
20
Quantu in giru coberit sole, & luna
Tottu est un’ayre, tottu est unu die,
Et non durat in isse cosa alcuna,
Qui non si sfettet pius que a sole nie;
Dizosu su qui morit in sa cuna
Citadinu inmortale fattu inhie!
Inhie, naro, inhue non hat mudansa,
Ne minimat, ne cresquet s’isperansa.
21
Quale est su die, quale est su momentu
Ch’appas passadu in pague, & in reposu,
Qui non fettit alcunu movimentu
S’indecente disiggiu cudisiosu?
Como in acumulare oro, & arguentu,
Pretender, poscha, unu pius logu honrosu,
Ti punguet avarissia, & passione
Ti dat invidia piena d’ambissione.
22
Dimandalu ad Acan, qui lapidadu
Da su pobulu fuit, & Naboth mortu,
Et de lepra Giezi atormentadu
Et cuddu qui basait a Christu in s’ortu,
S’unu, & s’atteru d’issos in peccadu
De s’avaricia, naviguende in portu
De perdisione, andaint, sutta su monte
Intro s’iscura barca de Charonte.
23
Ti passant milli intrigos in sa mente,
Milli designos fagues a dogni hora,
Et de morrer non pensas mai niente,
Qu’est intro, quando pius lu tenes fora.
Nessuna cosa est certa, & subsistente,
Hor, si gasi est, infunde, e discolora
De lagrimas su visu, e in altu attende,
Et mira su qui ses, pensa, & comprende.
24
Promittit meda, & pagu dat su mundu,
Et su qui dat est breve, e transitoriu,
Et su die qui ti tenet pius giocundu
Est signale d’affligerti notoriu;
Alza da custu baratru profundu,
Da custu d’ansias veru purgatoriu
Sa fronte, & non li dias creditu alcunu,
Ne quergias visu sou biancu, ne brunu.
25
Si pr’una sola volta una mentida
Narrer s’homine est ruttu d’opinione,
Ne veridade pius l’est admitida
In sa solita sua conversatione,
Hor, quantu pius det esser aborrida
Sa faula de su mundu, & traisione,
Qui ogni hora las vidimus, & palpamus,
E puru fide, & creditu lis damus.
26
Quale solet sa mama ferizosa,
Ch’ogni hora in sinu tenet su pizinnu
Pro tirarelu a se, como una cosa
Li dat, poscha un’abrazzu cun quirchinnu;
Gasi custa Serena venenosa,
Qui cun terminos suos, discursu, & sinnu
Nos furat, & nos tirat cun su cantu
A vida volutuosa, a eternu piantu.
27
E nos ingannat gasi, e nos aggirat
Cun sas falsas promissas mentirosas
E como in altu, e como in bassu tirat
Sas isperansas nostras cudisiosas,
Pr’issas unu nde pianguet, & suspirat,
S’atteru riet, & si mudant sas cosas,
Et su qui fuit in sa roda d’altesa,
Lu vides in miseria, & in baxesa.
28
Hoe lu vides ricu, & opulente,
Da s’humanu giudiciu respetadu,
Cras soffiat su contrariu a su ponente,
Et restat solu, frittu, & ispoggiadu.
Ahi me, qui visi innantis de Clemente
A su frade, ad Urbano in aria alzadu,
Et infra degue dies morte, & fortuna
Lu lanzaint da su quirchiu de sa luna.
29
Si lu vides, lu tocas, e ispermentas
Qu’est ingannosu, falsu, & mentideri:
E pritte attesu d’isse non ti assentas?
Et non lu tengias pius pro consigieri,
A sas lusingas suas pius non consentas,
Qu’est atrativu, & dottu bacigleri:
Dali repulsa tanta, & siat tale,
Qu’in quelu vivas, sende in su mortale.
30
Ma prepostu ch’appas ogni intentu,
Et ti concedat quantu podet dare,
Et lu gosares annos pius de quentu,
Tottu hat a preterire, hat a mancare,
Qui siat istada un’hora, unu momentu
T’a como parrer, hor cominza a dare
In su contu, & considera qu’est vida
Non tantu prestu nada, qu’est finida.
31
Est in arbitriu de su prestadore,
Segundu su civile, & sacru testu,
D’ispetare, o d’exiger cun rigore
Su simple, & voluntariu fattu imprestu.
Gasi propriu cun nois s’altu Motore
De su depidu impostu, o tardu, o prestu
Queret qui paguet s’homine mortale
Pro s’obligu cumplire naturale.
32
Itte est de cudda imperiale Augusta,
A sa quale propitia ogni pianeda,
De sa triumphante Roma alta vetusta,
Istetit, d’annos giru, & lustros meda?
Et de sa Grega, & Troiana venusta
Prole, qui pr’issas sa figgia de Leda
Nasquisit male, nara, inhue sunt como?
Piuer sos corpos, rutta ogni alta domo!
33
Et s’atteros ti daint coro, & consensos,
Pensende perpetuaresi in sa terra,
A sas curtas riquesas, a sos sensos,
Qui de continu a s’alma faguent guerra;
Sas vivandas hue sunt? Hue sos immensos
Apparizos? Hor, como, istringue, e afferra,
Sardanapalu, & tue, ingordu Epulone,
Cun Aletto, Megera, & Tisiphone!
34
S’ogni nasquida pianta, ogni mortale
Su tempus cun silentiu andat tagliende,
Et non contentu de su naturale,
S’atter viver segundu andat cassende,
A s’istabile, firmu, a cuddu tale,
Qui quantu pius su sole andat voltende,
Tantu pius s’eternigiat, inie, tenta,
Lassende s’umbra, a pienu esser contenta.
35
Taglia sa testa de cust’Idra airada,
Qui non germinent pius d’issa sos figgios,
Pro qui viver ti pottas discansada,
Transportada da tantos contiviggios,
Serra pro sempre, serralis s’intrada,
Qui sempre novas magnas, & disiggios,
Non pro salude tua, ti portan pienos
D’angustias, de trabaglios, & venenos.
36
Spoggiati de su tottu, alma dolente,
De custas momentaneas, transitorias,
Pro qui non ch’amus cosa permanente,
Qui currentes sunt tottu, & viatorias,
S’ispirtu eleva in altu, alza sa mente
A celestes grandesas, a sas glorias
Eternas, qui, observende sos mandatos,
S’acquistan, tantu justamente fattos.
37
Sos oyos pone in altu tantu fissos,
Lassende a parte ogni terrena cura,
Qui non ti pottan mai custos ecclipsos
Torraredi sa lugue notte iscura;
De males infinitos sunt abissos,
Si bene, in apparensia, dant chiarura
In custa Babilonica presone
Sutta s’istella armada de Orione.
38
Regordadi qui prestu has a partire
Da custa gabbia, inhue ses presonera,
Et sa partida non podes isquire,
Quando det esser, nen d’itte manera;
Retirare non podes, nen fuire,
Cursu est su die, & vennida est sa sera,
Qui dat indissiu manifestu, & chiaru,
Qui ses aprobe a su transitu amaru.
39
Ahi, dubiosu passu, inhue suspiro
Quando in te passat s’agru pensamentu!
Qui tremo tottu, & cun megus m’airo,
Qui fundai s’isperansa in fumu, & ventu,
Quantu in su mundu sento, gusto, & miro,
Passion’est tottu, amargura, & istentu,
Qui m’imbiancant su pilu, e incrispant custa
Cara, de caldas lagrimas infusta.
40
Memoria de memorias, sa pius trista
Die, sa pius terribile, & tremenda,
Qui nos privat d’intender, & de vista,
Et tempus non concedit pius de emenda,
Anima incarcerada quimerista,
Previde, a sa giornada tantu horrenda,
Sos inimigos tres conculca, e atterra,
Et vinquidora restes de sa guerra.
41
Mas pro qui sola non podes, misquina,
Alzaredi, prostrada tempus tantu,
Sensa favore, & gracia alta divina,
Si bene est tardu, cominza su piantu,
Cun lagrimas invoca sa Regina
D’istellas adornada, e testa, e mantu,
Mama de cuddu Re, qui custa mole
Regit, & dat virtude a luna, & sole.
42
Intercessora de sos peccadores,
Veru recursu, & fonte de pietade,
Unica rosa in mesu de sos fiores,
Sacrariu eternu, exemplu d’honestade,
Penetren custos tantos mios clamores
Fin’a su tronu, inhue, cun magestade,
T’istas ogni hora, in sa divina mente,
Et vides su passadu, & su presente.
43
Intercede pro me, dulche Maria,
Cun s’altu Re de gloria, figgiu amadu,
Qui cun su mesu tou, clemente, e pia,
S’integret tottu in Isse custu fiadu;
Ardat su coro, ardat s’anima mia
Pius qui non ardisit Paulu in bonu istadu
Et gasi, ardende, gose in ogni logu
Pius qui non Salamandra in vivu fogu.
44
De sas terrenas privami passiones,
Qu’in s’animu sentisi, & pius non senta,
Et sas disordinadas affisiones
Da custu coro de su tottu absenta,
Solu in cuddas divinas perfesiones,
Istet posta cust’alma sempre intenta,
E quale fiama, & intorza allumada,
Volet in altu s’alma inamorada.
45
Solu pro te m’istime, & pro te caru
Mi tengia, & in su restu pius non viva,
Leve su pesu, e dulche fele amaru
Mi siat, e piana ogni muntagna altiva,
Senta su gosu, sutta cussu amparu,
Qui sentit s’alma, de su mundu isquiva,
Et si condenset totta, & totta unida
Restet cun tegus coro, anima, & vida.
46
In s’amadu transformetsi s’amante,
Et in me morgia, in te viva, Segnore;
Rumpasi custu coro de diamante,
Et si nudrat in fiama, & in fervore,
Et de su viver su pagu restante
Curgiat in pianguer su passadu errore,
Et sos colpos evite aspros, mortales
De sos tres inimigos capitales.
47
A sos debiles mios da’ fortalesa,
Isquire subrahumanu a sos ingannos,
Et de su mundu a sa continua offesa,
Qui m’ant causadu lagrimosos dannos;
Riescat vitoriosa custa impresa,
Qui non mi veste pius de viles pannos,
Ma forte, astutu, e inoffensu reste,
Et a sas furias suas vinca, & atteste.
48
Inhue, Segnore, tue non ses, non sia,
Da te dependat ogni querrer meu,
Solu fattore de cust’alma mia;
A te si rendit, trinu, & unu Deu,
Cun su solitu amore, & cortesia
Accetala, qui portat unu arreu
D’humile piantu, & disfrassadu coro,
Et eo, terra, cun issa peno, & ploro.
49
Unu patiente Iob, non già Golias,
Ne su miseru Aman tesu, & corcadu,
Ne s’atteru qui andait pro cussas vias,
Nicanore superbu disgrasiadu:
Differente de cuddos sian sas mias
Et cun differente habidu, humiliadu
Fetent simile a Pedru custos oyos
D’amarissimas abbas largos poyos.
50
Finat su cursu meu, finat sa piata
De cust’aspra malissia trabagliosa,
E innantis de finire sa combata,
Finat pro me de su mundu ogni cosa,
In vivissimas lagrimas m’isfata,
Mi siat sa vida infesta, & odiosa
In custu exiliu breve, & pro me largu,
Punta d’unu mortiferu letargu.
51
Quantu in su mundu vida, e quantu senta
Mi siat in odiu, e custa megius parte
Tentet sa fuga pius curiosa, & lenta,
Qui non solet su fulgure de Marte,
Et posta in tumba custa isterrimenta
Caduca, fatta cun mirabil arte,
S’unu conversu in piuer, mortale velu,
S’attera, pro pietade, andet in quelu.
52
Viaggiu est custu, e fortunadu quie
Caminat per caminu de drittura,
E finit sa carrera intro su die
Innantis qui lu inumbret notte iscura:
Si concedat, Segnore, prego, a mie,
Sorvende custa humana ligadura,
De tenebras non siat hora, ne puntu,
Mas morgia in lugue, & a sa rughe giuntu.
1,4 fruttu] fruttu, 2,3 Non penetrait in me,] Non penetrait, in me 2.4 mare:] mare, 3,2 nadu] nadu, 3,3 fantasia,] fantasia 3,4 qu’iste] quiste 4,3 inhue] inhue, 4,4 Almas] Almas, 4,5 istellas,] istellas 5.1 Dicta, Segnore,] Dicta Segnore 5,3 narrer] narrer, 5,4 tristesa;] tristesa, 6,1 det,] det 6,2 fantasia,] fantasia 6,4 concepta,] concepta 6,5 D’ogni] Dogni inferiore,] inferiore 6,8 tortas?] tortas. 7,1 vermes] vermes, 7,4 piena] piena, 7,5 naro,] naro 7,8 tua natura?] sua natura. 8,4 suspira,] suspira 8,5intendimaentu,] intendimaentu 8,6 restat;] restat 9,3 oyos] oyos, 9.4 canudos] canudos, miro?] miro; 9,6 aspiro?] aspiro 9,7 como,] como 10,1 Ahi] Hai 10,2 già] gia mias,] mias 10,3 Restringuendelas, poscha,] Restringuendelas (poscha) adoloro,] adoloro 10,5 naro:] (naro) coro,] coro 10,6 travias?] travias, 11,3 Considera] Considera, 12,1 annos] annos, 12.5 chiamant] chiamant, 12,7 des] des, 12,8 No nde] Non de 13,1 pena,] pena 13,7 arbustos!] arbustos 13,8 disgustos!] disgustos. 14,1 t’abaglias?] t’abaglias, 14,2 s’hora,] s’hora 14,3 voluntariu, a mie] voluntariu (a mie) anchora?] anchora: 14,6 duradora:] duradora 14,7 mortu] mortu, 15,3 dogni] d’ogni 15,6 isvenadu,] isvenadu 16,5 tempus:] tempus, tale!] tale manquende!] manquende, 16,7 m’agatto,] m’agatto 16,8 fatto!] fatto. 18,1 pr’istare] pristare 19,7 inhue] inhue, 19,8 contentesa!] contentesa. 20,5 Dizosu] Dizosu, 20,6 inhie!] inhie 20,7 inhie, naro,] inhie (naro) 20,7 inhue] inhue, 21,4 cudisiosu?] cudisiosu; 21,5 arguentu,] arguentu 21,6 honrosu,] honrosu 22,6 s’avaricia,] s’avaricia 23.1 mente,] mente 23,4Qu’est] Quest lu] la fora.] fora 25,7 palpamus,] palpamus 27,5 issas] issus nde] de 28,1 opulente,] opulente 28,4 ispoggiadu.] ispoggiadu, 28,5 Ahi] Hai frade, ad] frade d’ 28,7 fortuna] fortuna, 29,2 e 6 Qu’est] Quest 29,2 mentideri:] mentideri, 29,3assentas?] assentas, 29,6 bacigleri:] bacigleri 29,8 Qu’in] Qu in 30,7 e 8 Qu’est] Quest 31,2 testu,] testu 31,7paguet] paguet, 32,2 pianeda,] pianeda 32,3 vetusta,] vetusta 32,4 Istaetit,] Istetit meda?] meda, 32,7male, nara,] male (nara) como?] como 32,8 piuer] piüer domo!] domo. 33,2 terra,] terra afferra,] afferra 33,4 s’alma] salma 33,5 sunt?] sunt, 33,6 Apparizos?] apparizos, 33,6 Sardanapalu, & tue, ingordu Epulone,] Sardanapalu, & tue ingordu Epulone 33,8 Tisiphone!] Tisiphone 34,3 naturale,] naturale 34,7 tenta,] tenta 34,8 umbra,] umbra 35,3 discansada,] discansada 36,1 dolente, dolente 36,7 qui,] qui mandatos,] mandatos 36,8 S’acquistan,] S’acquistan 37,4 lugue] lugue, 37,5 infinitos] infinitos, 37,6 bene,] bene 38.1 Regordadi] Regordadi, 38,2 inhue] inhue, 38,5 fuire,] fuire 39,1 Ahi] Hai inhue] inhue, 39,2 pensamentu!] pensamentu, 40,1 Memoria de memorias,] Memoria, de memorias, 40,6 Previde,] Previde 40,7 tres] tres, 41,1 podes, misquina,] podes misquina 41,2 Alzaredi,] Alzaredi tantu,] tantu 41,6 mantu,] mantu 43,1 me,] me 43,3 tou,] tou pia,] pia 43,4 Isse] isse fiadu;] fiadu, 43,7 ardende, gose] ardende gose, 43,8 Pius] Pius, 44,2 senta,] senta 44,4 coro] coro, 45,6 s’alma,] s’alma 45,8 Restet] Restet, 46,1 transformetsi] transformtesi 46,2 viva,] viva 46,7 aspros,] aspros 47,1 mios] mios, da’] da 47,2 subrahumanu] subra humanu 47,4 dannos;] dannos, 47,7 forte,] forte 48,1 Inhue, Segnore, tue] Inhue Segnore tue, 48,3 mia;] mia, 48,4 rendit,] rendit Deu,] Deu 48,6 Accetala,] Accetala 48,8 Et eo, terra,] Et eo terra 49,1 già] gia 49,3 vias,] vias 49,4 disgrasiadu:] disgrasiadu 49,5 sian] sian, 50,7 largu,] largu 51,2 parte] parte, 51,5 tumba] tumba, 51,6 arte,] arte 51,7 piuer] piüer velu,] velu 51,8 pietade,] pietade 52,1 fortunadu] fortunadu, 52,2 Caminat] Caminat, 52,5 Segnore,] Segnore 52,5 mie,] mie
1,6 istamenu] étà’.
6 Da hue nasquer ti det ….. per vias tortas?] sintassi complessa: intenderei rabbia e fantasia soggetti coordinati in endiadi di nasquer ti det. Tutto il resto (terrestre humore, putridu istercu, harpia, vasu pienu de vicios) è una serie di apposizioni e attributi riferitiad un sottostante e assente costituente, al vocativo, che sta per la parte carnale della persona, contrapposta all’anima-colomba: ‘donde può nascerti rabbia e fantasia a te, parte carnale di me, che sei terrestre umore, putrido sterco, arpia concepita nella smania carnale, inferiore ad ogni altro essere vivente, tiranna, avara e crudele, vaso pieno di vizi che contieni e trasporti l’anima-colomba e la svii per sentieri tortuosi, peccaminosi.
10,4 intesas da nesunu fantasias] predicativo di passadas mias.
13,2 Pius qui non lampu, & tronu a sa tempesta] il sintagma Pius qui non lampu è secondo termine di paragone rispetto a vida breve, mentre tronu a sa tempesta ne è apposiazione: ‘o vita più breve di quanto non sia il lampo, tuono di tempesa’.
14,7 sa morta] intenderei il sintagma riferito all’anima, che, ora soggetta ai desideri mondani, è morta a Dio, mentre è il desiggiu malignu che deve morire.
28,5-6 Clemente … Urbano] si tratta del papa Clemente VIII (Ippolito Aldobrandini, 1535-1605, pontefice dal 30 gennaio 1592) e del papa Urbano VII (Giambattista Castagna, 1521-1591), contemporanei entrambi dell’Araolla; Urbano VII morì il 27 settembre 1990, pochi giorni dopo l’elezione al pontificato.
32,1 De sa triumphante Roma alta vetusta] coordinato con de cudda imperiale Augusta in discrasia.
32,4 Istetit] soggetto di istetit è ogni pianeda; propitia è aggettivo del predicato.
32,6 figgia de Leda] Elena, causa della lunga guerra fra Greci e Troiani.
34,8 contenta] riferito all’anima.
51,3 sa fuga pius curiosa, & lenta] ‘la fuga più sollecita e agile/sciolta’, quindi veloce, rapida.
II
DE SA INCARNATIONE
de su Segnore nostru Iesu Christu.
1
Virgine intacta, gloriosa, pura,
De custu mare istella, norte, & guia,
Radiante sole postu in tant’altura,
Segnora universale, humile, & pia,
Protectora infallibile, & segura,
A tie recurgio, a tie, Segnora mia,
Snoda sa limba, dami isquire, & arte
Qui de milli de te cante una parte.
2
Inebria custa mente, infiama custu
Coro, pius frittu d’una pedra dura,
Su tristu pone a parte humore adustu,
Tottu mellifluu siat, tottu dulchura;
Cun s’oyu de sa mente, su venustu
Colore, & visu, lampu de chiarura,
Gontemple tantu, & tantu in altu attinga,
Qui sa eccellencia tua forme, e dipinga.
3
Ne si tratengiant custas rimas mias,
Pro sa pius non compresa maraviggia,
Quale s’altu Propheta Hieremias
Pensende in te fettisit mama, & figgia;
Qui serradas li fuint tottu sas vias
De narrer, fatu exangue, & mortu in quiggia,
Pensende a tale ispantu, a sa grandesa
Non mai pius vista, ne mai pius intesa.
4
Nomen suave, organu d’allegria,
Urna d’oro, qui portas manna, & mele,
Thesoro inmarcescibile, Maria,
Intellettuale spiyu, altu, fidele,
Eleva custa bassa pinna mia,
Et sas bendadas lughes, como, isvele;
A tale, qui de te mire su visu,
De sos quelos & terra paradisu.
5
Quale det esser, poscha, su pingellu,
Sa dotta manu, qui sa liniadura
Trasset de custu eternu altu gioiellu
Cun sa forma devida, & sa misura;
De custa palma tesa su modellu,
Sa santa effigie, sa disinvoltura,
Cun sas quales m’ispinguis, & allettas,
Nada d’istirpe Regia, & de Prophetas?
6
Mas itte fatto? ahi me, miro sas undas
De su bravu Neptunnu tantu ispissas,
Et tottu sas maritimas ispundas,
Inhue sulcare potta subra d’issas,
In ogni parte vido esser profundas,
Et forzas humanales non admissas
A tale qui dispero de sa impresa,
Si guia tue non mi ses, vera princesa.
7
Abbati d’Eolo sas furiosas alas,
Qui spirant aere, & turbat sa marina
Sas inflexuosas de Marrocu palas,
De cuddas s’alta quima a terra inquina;
Su sonu, e rabbia in sas undosas salas
D’occidente in sa parte pius viguina
Tengiant silentiu, happant reposu humile,
Mentres canto de te, fioridu Abrile.
8
De Luca su pingellu sensa iguale,
O de Geuse, o d’Appelle, o pius maggiore
Pintet, de custa Dea celestiale,
Su vultu in carta, in vogue su valore,
Non de me, custu ruggiu aspru mortale
Privu d’ingegnu, & d’ogni arte, e primore:
S’ardente affettu accetta, & voluntade
Cun sa qui tengio forza, & qualidade.
9
Comente fuit in infinitu piantu
Custu generu humanu immersu, & ruttu,
Gasi fuit necessariu atter’e tantu
Infinitu remediu a tantu luttu;
S’invisibile sutta humanu mantu
Vider si det, pro nois, como, riduttu:
Nova gioiosa, allegra, qui nos curas
D’eternu incendiu, in tantas disventuras!
10
Già de Satan rumper si den sas portas,
Et giubilare dent s’almas detentas,
Et de s’antiga culpa esser isortas,
Et mostraresi tottu, ivi, contentas;
Veni, & consola custas mesu mortas
Figgias, qui de continu istan intentas
Quando dent vider s’hora in te, Maria,
Complida d’Abacuc sa professia.
11
Nasquat su sole, illustretsi su mundu,
Qui l’oscurait cudd’attrevida manu,
Confundatsi Plutone in su profundu,
Su tartaru crudele, & inhumanu,
Riat sa terra, ogni coro giocundu
Ralegretsi in su monte, valle, & pianu,
Qui venner det su tantu disigiadu
Fra nois in terra, in quelu intronizadu.
12
In quale domo Regia ornada, & bella
Humanare si det su Verbu eternu,
Si non in custa chiara ardente istella,
In su pius logu candidu, & internu?
Custa, qui cun s’ispiritu, & loquela,
Cun su trattu exemplare, honestu, externu
Inamorait su quelu, cun sas cosas,
Qu’in issa visit tantu pretiosas.
13
Bellesa subrahumana, fabricada
Cun exquisitu ingegnu, arte, & pintura
Qui mirendela restat ecclipsada
Sa luna in quelu, in terra sa natura;
Odorifera pianta colorada,
Cinta de milli raggios, & chiarura,
E quie det poder mai narrer sas tantas
Grasias, qui pioen da cussas lugues santas?
14
Su viver retiradu, poscha, humile,
Tenende in quelu ogni hora sa memoria,
Su modestu proceder, su senile,
Foras d’ogni jactancia, & vanagloria,
Quie visit mai, ne vider det simile
In antiga, o moderna letta historia,
De custa, qui su corpus nettu, & sacru
Fettit de s’intellettu simulacru?
15
De su tempus su cursu consumende
Parte elevada, parte in sa lettura,
Parte cun cudda limba santa orende,
Qui penetrait ogn’alta clausura,
Causa de narrer d’issa mai non dende:
Honestu, & santu ogni attu, ogni postura,
Ne in cuddu santu corpus virginale
Un’umbra de peccadu veniale.
16
Forsi qui si vidiat in sa carrera,
O in sa fenestra istendesi aquerada,
O gioguende infra damas a primera,
De riquissimas vestes affaitada?
Sola, naro, istaiat custa lumera
In s’aposentu sou sola inserrada,
Considerende infra sas professias
Una qui nde fettisit Esaias,
17
Contende, in cudda, qui da s’altu tronu,
Su figgiu de su padre, in ventre d’una
Virgine sacra, per speciale donu,
Incarnaresi diat sutta sa luna.
“O profeticu coro, e santu, e bonu
– Narait – o senza iguale atter nesuna,
Dizosa mama, & dizosa pius issa:
Quale det esser custa Imperadrissa?”
18
Ecco, narende custu, ecco s’aladu
Nuntiu celeste, ecco tottu gioiosu,
Da s’altu consistoriu già mandadu,
Tottu ridente, & tottu luminosu,
Intrat in cuddu logu aventuradu,
Et su luguente visu gloriosu,
D’ispantu restat timorosu in parte,
Et cominzat a narrer de cust’arte:
19
“Ave Virgine sacra, ave concetta
In sa divina mente innantis nada,
Ave Virgine, & mama, sola eletta,
De grasias piena, & tota circundada,
O sola beneditta, alma perfetta,
Da sos quelos ti porto una imbaxada:
Qu’in te sola det caber sa fattura
Non suggetta a sas legges de natura.
20
In te det oberare, in te rinclusu,
Su divinu misteriu, & cun amansa,
Recamera des esser, contra ogn’usu
De natura, lustrante, & chiara istansa;
Homine, & Deu in cussu ventre infusu,
Inoffensa ogni linea, & colligansa,
Restare det, & tue, Virgine ogni hora,
De su fattore tou sa genitora”.
21
De sas Virgines est prender timore
Ad ogni introitu de virile aspettu,
Cun oyos bassos, tintas de russore,
Et cun dubidu istare, & cun suspettu
Vestida intro, & de foras d’isplendore:
Gasi de Gabriel a su conspettu
Istait sa vera rosa sensa ispina,
D’istellas coronada alta Regina.
22
“Comente podet esser cosa tale,
Si mai comersiu humanu connosquisi,
Et senza cussu trattu naturale,
Cust’obera in nesuna mai pius visi?
Ma si est prerogativa ispeciale,
Segundu in sacras litteras leisi,
Ecco sa serva, in me si cumplat quantu
Naras, si digna so però de tantu.”
23
Humile, & bassa, & piena de lugore
Restait, narende: “in me su qu’as contadu
Fetasi”, & no l’unfiait tant’altu honore,
Tantu sublime, & senza iguale istadu,
Grasias rendende a su sumu fattore,
Qui serviresi d’issa si est dignadu,
Maravigiada cust’alma fidele
Differente de Sara, & de Rachele.
24
Su Verbu in cuddu istante celestiale
Faladu da sa pius suprem’altura,
S’unisit cun su corpus materiale,
Cun sa deidade immensa, chiara, & pura,
Et in su sacru ventre virginale,
Si fettit de sos duos sa compostura:
Admirat s’arte, istupit s’intellettu,
Et est incomprehensibile su effettu.
25
Su nitidu candore de puresa
In sa bianca columba, honesta & pura,
Si diffusit per totta sa bellesa
De custa divinale architetura,
Circundait s’una & s’attera non lesa,
Veru monstru admiradu in sa natura.
O miraculu solu mai pius vidu,
Su quelu cun sa terra essersi unidu!
26
Custa est cudda, qu’istetit dignamente
Isposa, & mama, & figgia de su figgiu,
Custa est sa turre in Libanu candente,
Et in valles amenas biancu liggiu,
Custa concepta in sa divina mente
Inhue si compiaguisit su consiggiu,
Qu’esseret, de sos tres, unu incarnadu
Intro su ventre virgine sagradu.
27
Cust’est sa porta Orientale clusa,
Qui visit Ezechiel in sa visione,
Pro custa giubilait sa sacra musa
Cantende custa santa conceptione,
Custa nos reparait sa falsa iscusa,
Qui tottu nos mandait in perdisione,
Custa est cudd’ave, qui d’Eva su piantu
Torrait in gaudiu sutt’alegru mantu.
28
Tue portasti s’universu mundu,
Et s’universu ti portait, Segnora,
O pesu s’unu, & s’atteru giocundu,
Contestu s’unu, & s’atteru in un’hora!
O quale lampigiait in su profundu
Sa luguid’alba, sa rosada aurora,
Quando da te nasquisit cuddu sole,
Qui regit custa, & s’alta eterna prole!
29
Comente e mama de su Redemptore,
Sa pienesa de grasia ti est devida,
Comente de sas Virgines su fiore,
Una abundante grasia attribuida;
Pro qui considerende su valore
De sa carre, & de mente integra unida,
Intro, & foras gosasti sa presencia
De Christu cun reale, & vera essentia.
30
Su quintu & degue teniat sa Regina
Quando exposit su fruttu in fasca, e in cuna
In su tempus qui s’alta testa alpina
Si mustrat in colore de sa luna,
Ingastada in fin’oro perla fina,
Lampana chiara in sa pius notte bruna,
A tie recurgiant, a tie sempre istada
De sas miserias nostras advocada.
31
Da custa Reina, a bois naro, dongellas,
Imparade sos modos, e humiltade,
Da custa, sa pius bella de sas bellas,
De grasias fonte, & mare de bontade,
Custa, luguida pius de sas istellas,
Et subra d’issas posta in magestade,
Custa seguide, & custa vos siat sola
Totta sa cura vostra, & vera iscola.
32
Sos pees in domo, & su disiggiu in quelu,
In sos libros sa vista, & fantasia,
Su coro pienu d’unu santu zelu,
Qui custu est su caminu de Maria,
Et non quergiades sutta umbrosu velu
Nudrire cudda serpe iniqua, & ria,
Qu’est vida de martirios totta piena,
Et vos privat sa eterna alta serena.
33
Si procurades d’aver sa celeste
Padria, vivende in sa miseria humana,
S’internu coro a sa foranea veste
Conforme siat, & d’una propria lana,
Ma s’in su sinu regnat toscu, & peste,
S’apparensia hat com’esser tota vana,
Et da hue nasquit s’occultadu ingannu
Doppia torrare det sa pena, & dannu.
34
Sutt’unu mantu quinguer duas persones,
Non bi hat com’esser mai conformidade,
Su simile in diversas intensiones
Difficile hat com’esser s’amistade,
Su fronte ispissu, & intro sas passiones
Tengiant concordia, & happant unidade,
Qui custu sole, figgiu de Maria,
Queret su coro giustu, & mente pia.
1,4 universale,] universale 1,6 a tie, Segnora] a tie Segnora 2,2 dura,] dura 2,3 parte] parte, adustu,] adustu 2,4 dulchura;] dulchura 2,6 chiarura,] chiarura 2,8 tua] tua, 4,3 inmarcescibile,] inmarcescibile 4,7 te mire su visu,] te, mire su visu 4,8 quelos] quelos, 5,1 esser, poscha,] esser (poscha) 5,2 dotta] dotta, 5,3 Trasset] Trasset, 5,7 allettas,] allettas 5,8 Prophetas?] Prophetas. 6,1 fatto? ahi me,] fatto (ahi me) miro] miro, ispundas,] ispundas 6,4 Inhue] Inhue, 6,8 ses,] ses 7,1 Eolo] Eolo, 7,2 aere] aëre 7,8 te,] te 7,4 inquina;] inquina, 7,8 te,] te 8,3 celestiale,] celestiale 8,6 primore:] primore 8,8 tengio] tengio, 9,4 luttu;] luttu 9,6 pro nois, como, riduttu:] pro nois (como) riduttu disventuras!] disventuras. 10,7 te,] te 11,3 profundu,] profundu 12,2 det] det, 12,4 internu?] internu; 12,5 loquela,] loquela 13,1 subrahumana] subra humana 13,5 colorada,] colorada 13,8 santas?] santas. 14,1 Retiradu, poscha,] retiradu (poscha) 14,6 historia,] historia 14,8 simulacru?] simulacru. 15,1 tempus] tempus, 15,5 dende:] dende, 16,4affaitada?] affaitada, 14,6historia,] historia simulacru?] simulacru. tempus] tempus, 16,3 primera,] primera affaitada?] affaitada, 16,5 Sola, naro,] Sola (naro) 16,8 qui nde] quinde Esaias,] Esaias. 17,1 Contende,] Contende 17,4 sacra,] sacra 17,5 “O] O 17,6 – Narait –] Narait, 17,7 issa:] issa, 17,8 Imperadrissa?”] Imperadrissa. 18,1 Ecco,] Ecco 18,3 già mandadu,] gia mandadu 18,8 cust’arte:] cust’arte. 19,1 “Ave] Ave 19,3 eletta,] eletta 19,6 imbaxada:] imbaxada, 20,1 rinclusu,] rinclusu 20,5 Deu] Deu, infusu,] infusu 20,6 colligansa,] colligansa 20,8 genitora”] genitora. 21,1 est] est, 21,5 d’isplendore:] d’isplendore, 21,6 Gabriel] Gabriel, 21,7 Istait] Istait, ispina,] ispina 22,1 “Comente] Comente 22,4 visi?] visi; 22,7 quantu] quantu, 22,8 tantu.”] tantu. 23,2 narende: “in] narende in 23,3 Fetasi”,] Fetasi, 23,8 Sara] Sarra 24,6 compostura:] compostura, 25,6 admiradu] admirandu 25,7 vidu,] vidu 25,8 unidu!] unidu. 26,1 qu’istetit] qui stetit 26,6 Inhue] Inhue, 26,7 Qu’esseret,] Qu’esseret 28,4 hora!] hora, 28,8 prole!] prole. 29,2 grasia] grasia, 30,3 alpina] Alpina, 30,7 istada] istada, 31,1 Reina, a bois naro,] Reina (a bois naro) 31,3 custa,] custa 31,5 Custa,] Custa 33,2 humana,] humana 33,3 coro] coro, 34,5 passiones] passiones, 34,7 sole,] sole
7,2-4 sa marina è soggetto di turbat, mentre cuddas va riferito a sas furiosas alas di Eolo.
8,4-8 in vogue ….. e qualidade] intenderei in vogue su valore come oggetto di accetta, in costrutto avversativo: ‘di me, privo d’ingegno ecc., accetta non il valore della mia voce (della mia, scarsa, capacità di eloquio), ma l’ardente affetto e la volontà, sia pure accompagnata da poca forza e scarsa qualità.
10,2 s’almas] mantengo per ragioni metriche il palese errore: l’articolo è infatti singolare (eliso s’) pur essendo il sostantivo, e l’aggettivo concordante, al plurale: per altro in IV,30 e IV,37 sas almas; si veda poi a IV.59.
14,3 senile] aggettivo col significato di ‘saggio, sapiente, cauto’, coordinato con modestu e, insieme con questo, riferito a proceder (cfr. F. Petrarca RVF, 215, 1-6: In nobil sangue vita humile e queta/et in alto intellecto un puro core,/frutto senile in sul giovenil fiore/e ’n aspetto pensoso anima lieta/raccolto à ’n questa donna il suo pianeta,/anzi ’l re delle stelle).
15,2] elevada] assorta e rapita nella contemplazione mistica.
16,8 –17,1 Pur con qualche esitazione emendo Esaias. in Esaias, in quanto il gerundio Contende 17,1 ha valore di realtiva aggettivale apposta a Esaias; l’esitazione è dovuta anche al fatto che ci troviamo al confine di due ottave e che il Contende in cudda può essere inteso come “Il quale [Esaias] annunciava in quella [profezia] che …„.
20,3 recamera] ‘luogo appartato, intimo, alcova’.
20,4-8 Homine, & Deu … Restare det] così intenderei: rimanendo intatta ogni linea di collegamento o congiunzione sia alla natura umana che a quella divina’; nel senso che la natura umana e quella divina di Cristo, pur unite nel ventre di Maria, restano però distinte e separate l’una dall’altra nel loro reciproco riferimento e derivazione.
25,5 s’una & s’atera: ossia sa bianca columba e Maria, la divinale architetura,.
28,1 s’universu mundu] Cristo.
31,1 Segnalo, pur senza emendarla, l’iprrmetria.
34,3 Su simile ecc.] tema pendente.
III
EPISTOLA A DON ANTON CAMOS
quando intrait in Religione.
Heris notte passada mi sentisi,
Frai Don Anton, postu in una pelea,
Qui de sas doigui, un’hora non dormisi,
E fuit qui una ab antico unfiada, & rea,
De quantu male nasquit, mi assaltait,
Et si dipinsit bella, essende fea. 6
Ma su qui in parte tengio mi agiuait:
Istetit su dilucidu intervallu,
Qui s’Altissimu in custu mi donait,
Qui a custa peste iniqua duru callu
Sempre in su coro fetti, & lu bardai,
Pius que da pedra ispinta intro metallu; 12
Et larga intrada a sa rexone dai,
Qui sfettit sos contrarios argumentos
Pius qui non sole a nie, & sussegai.
Sos tumidos, & altos pensamentos
In un’hora, cun tela de aragnina,
M’alzaint in sos celestes movimentos, 18
Exclusos da cust’anima misquina.
Connosquisi esser ventu, umbra, & lentore,
Et ponner s’alma in eterna ruina;
O grasia non connosquida, o maggiore
Pius d’ogni atter hat cuddu, qui, vivende,
Non l’istimulat mai mundanu honore! 24
O cun quantu discansu andat passende
Cust’istentosu, & breve marinaggiu
Cuddu, qui custa peste andat fuende!
O quantu, per contrariu, su viaggiu
L’est duru, & affannadu a s’ambisiosu,
Qui pretendet de sole esser su raggiu! 30
O verme pius d’ogni atter trabagliosu,
Qui desossegas sempre s’intellettu,
De discansu inimigu, & de reposu!
O tarlu qui consumas su suggettu,
Inhue ses postu, & non li das alenu
De vider, nen gustare mai delettu! 36
O desiggiu qui mai t’agattas pienu,
Qui portas in totale perdisione
A su qui de giudisiu est fattu angenu!
Et custa cotidiana compunsione,
Nasquida da su nostru pagu isquire,
Usada sensa terminu, & rexone, 42
Nos faguet de continu consumire
Cun prepostas mentales presumtuosas
De non querrer primadu aconsentire.
Dendesi a intender qui, cun sambinosas
Feridas, sa milicia hat conquistadu
In sas guerras de Frisia trabagliosas, 48
E qui, per conseguente, solu honradu
Det esser pius d’ogni attera persone,
Et antepostu a tottu, & celebradu.
E da cue nasquit s’attera passione,
S’istat in quexia, o andat in fileras,
Esser su primu, & tenner su cabone. 54
Et s’andat pro sas piatas, & carreras
Queret qui li connosquant vassallagiu
Cun modos imperiosos, & maneras.
Su die de festa quitto andat su paggiu
A vider si su logu est occupadu
De gente de su logu, o de passaggiu; 60
Et s’atter competente qui siat dadu
In su matessi humore, possessoriu
Tengiat de cuddu logu passionadu,
S’iguale non li paret, monitoriu
Li faguet faguer de qualqui adherente
Cun destru modu, qui li siat notoriu. 66
Et non parat in custu su accidente
De su modernu cavaglieri unfiadu
Privu d’ogni discursu certamente,
Qu’ancora qui nde siat penetensiadu
De su ardire inhonestu a sa palesa
Da qualqui grave giuygue tituladu, 72
Pro cussu non si lassat de s’impresa,
Mas quantu pius in dies andat cresquende,
Cresquet pius sa superbia a sa fiaquesa.
Et su matessi humore andat ponende
A sa mugere propria retirada,
Qu’istet in sa fenestra melindrende; 78
Et issa qui si videt sullevada,
Essende sa matessi vanidade,
La vides tota altera, & intonada.
Happida in primis custa libertade,
Dimandat, poscha, ataviu conveniente,
Sumptuosu a s’esser sou, & calidade, 84
Et isse quantu podet riccamente,
Li faguet sa faldiglia, & su giuppone
Cun tottu s’accessoriu requirente.
Eccola, poscha, in pretensione
De tenner su pius logu principale
Quando s’agattat in conversasione; 90
Et s’in cuddu consortiu est Dogna tale
Qu’appat pius de fortuna, & gentilesa,
Presumit s’ambisiosa esserli iguale.
E da cue nasquit s’attera pretesa
D’esser portada da sos duos villanos,
De reposu in cadrea cun pius despesa. 96
Et fatta possessora de sos vanos
Penseris, qui li posit su maridu,
Ecco sa briga in domo, ecco a sas manos.
Dapusti s’unu, & s’atteru vestidu
Queret a competensia, & custa usansa
Durat fin’a qui siat destruidu. 102
Ogni die in piaguere, in ballu, in dansa
Queret istare, e in domo s’arguginu
Faguet de sas pignoras ordinansa.
Multas voltas, pro falta de quatrinu,
Deynant sas vigilias non mandadas
Da su Curadu in su Templu divinu. 108
Vendidas a su fine, o impignoradas
Sas vestes, & su pagu de su arguentu,
Cominzan poscha a faguer retiradas,
Et comparit su biancu vestimentu
Cun su largu ceruleu scapulare,
A custa infirmidade propriu unguentu. 114
Si li dimandas cuddu ispirituale
Habidu pr’itte portat, si est votada,
Respondet issa: pr’unu grave male
Qu’appisit quando stetit coyuada:
Infirmidade custa veramente
Da voggias indecentes generada. 120
Gasi de custu mare sa currente
Cun fluxos, & refluxos affannados
Current desossegados de sa mente.
Non solamente in custos coyuados
Regnat custa pestifera ambisione,
Mas in algunos fintos suttaguados; 126
Qui sutta santidade, & devosione
Portan de custa peste s’alma piena,
Pius qui non de venenu s’iscorpione.
Istrittas ambas palas, & selena
Fin’a sos quiggios, cun sa tiaggiola
Ligada andat, qui paret santa Elena. 132
Et pretendit qui vivat issa sola
Sensa peccadu, & qu’istet in puresa,
Et su verme la girat pius de mola.
In custas tales regnat sa finesa
De custu male tantu trabagliosu
Sutta su visu smortu, & pallidesa. 138
O, si esseres in custu curiosu
Et intro, & foras bene las mirares,
Et fagueres discursu giudisiosu!
Unas proprias santicas de pajares
T’hint como parrer, sensa errare niente
Venende, naro, a sas particulares. 144
Lasso s’attera parte remanente,
Qui divertida m’est sa fantasia,
Pro qui mi occurrit atteru in sa mente,
Qu’est sa Segnora nostra Cleresia
Rutta, & immersa in visiu tantu forte,
Qui a sos de subra faguet compagnia. 150
Inhue su santu Padre tenet corte,
No bi hat pius midras, naro, nen capellos
Dados per propriu meritu, o per sorte
Quantu in s’Isola nostra, qui, cun bellos
Penseris, si reputan veramente
Esser de cuddos proprios sos modellos. 156
Et s’atter qui janteris fuit niente,
Pro unu beneficiu qui li han dadu,
Presumit de Castiglia presidente.
Lu vides cun su caddu ingualdrapadu
Su segnore Plebanu, & su Rettore,
Qu’in se matessi spuzat de preladu. 162
Et si lu trattas mancu de dottore,
Qui per disgrasia non l’has in memoria,
Ti tenet pro quent’annos su rancore.
O figgia de ambisione, vanagloria,
Qui cun ansias continuas nos martellas
Custa vida mundana transitoria! 168
O incurabile sutta sas istellas
Male, qu’intro su coro pius trabagliu
Porgis, que a navigantes sas procellas!
O in bella forma venenosu intagliu,
Qui affannas de continu a circunstantes
Pius de su fiagu a quie non gustat d’agliu! 174
O quantu pius contentos sos distantes
Vivent da custas ansias rodidoras,
Qui sos homines faguent incostantes!
Dichosu, & solu cuddu qui sas horas
Passat, girende s’annu, non tenende
Contu de mundu, & cosas venidoras, 180
Et qui sa curta vida compassende
Andat d’ogni contrastu dispoggiada,
S’attera larga, & vera procurende,
Et custa falsa erronea imaginada,
Qui de nois concepimus, opinione,
La tenet de su tottu israigada. 186
Felice tue, si pura devosione,
Comente est da presumer, ti hat tiradu
A custa mendicante Religione,
Inhue vives allegru, & consoladu
Sutta d’una corria, capuzu, & mantu
Pius qu’atter in sas sedas regaladu! 192
Sas promissas mundanas, & s’ispantu
Igualmente las tenes in estima,
Quale su surdu su artigiadu cantu.
Dichosu tue, qu’in sa celeste cima
Tenes postu su coro, & sos intentos,
Non rodendedi pius cust’aspra lima! 198
Et da custos terrenos pensamentos
Caminas sempre attesu, & divertidu,
Foras d’angustias tantas, & istentos,
A su sempre, a su eternu, a su infinidu
S’oyu tenende ogn’hora, inhue fortuna
Noguer, ne temporale mai s’est vidu. 204
Non sentis qui ti premat cosa alcuna
Mortu qu’istetit su camaleonte,
D’inquieta vida causa, & importuna.
Per asprissimas vias a s’altu monte
S’ascendit, da hue rusit su inexpertu
Figgiu d’Apollo, giuvenu Phetonte. 210
E comente elegidu has su pius certu
Viver de vida cun perseveransa,
Pervengias a gosare cuddu mertu,
Qu’ogn’anima fidele hat isperansa.
2 Anton,] Anton 3 un’hora] un hora 4 fuit] fuit, rea,] rea nasquit,] nasquit 7 agiuait:] agiuait, 9 s’Altissimu] s’altissimu 10 iniqua duru callu] iniqua, duru callu, 15 sussegai.] sussegai 17 un’hora,] un’hora 18 movimentos,] movimentos. 19 misquina.] misquina, 23 qui,] qui 24 honore!] honore, 27 fuende!] fuende. 28 quantu,] quantu viaggiu] viaggiu, 30 raggiu!] raggiu. 33 reposu!] reposu. 36 delettu!] delettu. 39 angenu!] angenu. 40 compunsione,] compunsione 44 presumtuosas] presumtuosas, 46 qui,] qui 48 trabagliosas,] trabagliosas. 49 qui,] qui 53 fileras,] fileras 60 passaggiu;] passaggiu. 63 passionadu,] passionadu. 70 qui nde] quinde 72 tituladu,] tituladu. 75 fiaquesa.] fiaquesa, 78 Qu’istet] Qui stet 82 libertade,] libertade 83 Dimandat, poscha,] Dimandat (poscha) conveniente,] conveniente 88 Eccola, poscha,] Eccola (poscha) 90 conversasione;] conversasione. 91 consortiu] consortiu, 92 gentilesa,] gentilesa 94 pretesa] pretesa, 104 arguginu] arguginu, 106 voltas,] voltas 116 votada,] votada; 117 issa:] issa, 126 suttaguados] sutt’aguados 131 quiggios,] quiggios 139 O,] O 141 giudisiosu!] giudisiosu; 144 Venende, naro,] Venende (naro) 152 midras, naro,] midras (naro) 153 sorte] sorte. 154 qui,] qui 155 veramente] veramente, 166 ambisione,] ambisione 168 transitoria!] transitoria. 171 procellas!] procellas. 174 d’agliu!] d’agliu. 176 Vivent] Vivent, 177 incostantes!] incostantes. 178 horas] horas, 179 Passat, girende s’annu,] Passat girende s’annu 180 venidoras,] venidoras. 181 compassende] compassende, 183 procurende,] procurende. 185 concepimus,] concepimus 188 presumer,] presumer 189 Religione,] Religione. 192 regaladu!]regaladu. lima!] lima. 201 istentos,] istentos. 206 qu’istetit] qui stetit 210 giuvenu] guivvenu 211 viver] viver,
10 qui] con valore di strumentale: ‘con cui’.
10 duru callu] il sintagma ‘duru callu’ ha valore di oggetto del verbo fetti ‘feci’.
11-12 lu bardai/Pius que…] interpreterei “lo custodii preservandolo più che non una pietra preziosa incastonata nel metallo”.
17 tela de aragnina] i tumidos, & altos pensamentos costituiscono una ragnatela che permette di giungere fino al cielo.
19 Exclusos] riferito a sos celestes movimentos
20-21 Connosquisi esser […] ponner] riterrei che il soggetto sottinteso dei due infiniti è “io”: “mi resi conto d’esser vento …e di metter l’anima in pericolo”.
123 current] il soggetto sottinteso sono gli uomini e donne descritti sopra.
126 suttaguados] nascosti, celati;il Wagner, nella sua edizione delle Rimas, alla nota relativa p. 83, così definisce l’espressione: “versteckt [‘nascosto’] zu aguare (acuare), cuare”,. Il significato dovrebbe indicare persona che ipocritamente finge, celandosi sotto falsi comportamenti e atteggiamenti.
IV
RISPOSTA A UNA LITTERA
de su Conte de Elda Don Iuan Coloma.
Algunas voltas m’isto imaginende
Su currer nostru, & vida variada,
Qu’in issos s’intellettu ando perdende,
Qui vido hoe una frisca, & colorada
Que rosa, quando ispirat su ponente,
Cara, & la vido cras sicca, & rugada. 6
Et vido atteru poscha incontinente
Abrazaresi in quelu cun sa luna
Da poveru, mendigu, & impotente,
Et atter qu’istetisit in sa cuna
De finissimas sedas amantadu,
Cresquidu poscha sensa cosa alcuna. 12
S’atteru vido in baxa gente nadu,
Da sos pianedas tantu favoridu,
Qu’in unu instante videtsi inalzadu,
Et unu qui sos ossos hat finidu
In voltare quadernos, & pabiros,
Sa fortuna tenendelu affligidu. 18
O quantos pregiudisios, quantos tiros
Fagues, sensa giustisia, ahi dura, ingratta
Fortuna, qui nos nudris in suspiros!
O quantu megius fuit de matta in matta
Viver contentu in cudda edade d’oro
Sensa timer fortuna, o cruda, o gratta! 24
Contentos si viviant s’alma, & su coro
Privos d’ogni fastidiu, & rodimentu
D’ambisiosu gradu, & de thesoro.
De pannos sa finesa, oro, & arguentu
In istima non fuint, ma sa puresa,
Qu’a sas almas gentiles dat contentu. 30
Incognitos s’ingannu, & sa doblesa,
Et custa robba, qui chiamant fortuna
Da totu fuit lanzada, & vilipesa;
Nasquisit poscha sa falsa importuna
Sorre congiunta de s’adulasione,
De foras totta bianca, & intro bruna, 36
E fettit in sas almas commistione
De varias attendensias ambisiosas,
Cun duas caras nasquende una persone.
A s’hora cominzaint in sas ansiosas
Undas de custu viver transitoriu,
Custas praticas dulques venenosas. 42
A s’hora si formait contraditoriu
Giudisiu, infra sa gente, & cun rapina
Quirquende su qui d’atter fuit notoriu.
A s’hora sa malisia vulperina
Recetaculu firmu, & apposentu
Happisit in sa terra & sa marina. 48
Da s’hora cominzait s’intendimentu
De s’homine mortale a trampigiare
Apparende su falsu in modos quentu.
Da s’hora si currisit custu mare,
Qui currimus cun tantos pensamentos,
Qu’unu suspiru det tottu acabare. 54
Da s’hora sos qui vivent pius intentos
A sa malicia, parent exaltados
Favorendelis sempre & mare, & ventos,
E cuddos qui devotos sunt istados
De s’almas sacras musas saboridas,
Los vido sempre viver disgrasiados. 60
O sacru santu choro, almas querfidas,
Sos qui merexint altu, in baxas cellas
Vivent cun tantas ansias doloridas!
Vido sempre sos quelos, & istellas
Cun su continuu motu esser contrarias
A sas figgias d’Appollo tantu bellas, 66
Sensa sas quales, cosas tantu varias
Ignotas hint com’esser certamente
Sende a sa vida humana necessarias.
Tentu est su pius grosseri pius prudente,
In custa bassa maquina mundana,
Inhue non qu’hamus cosa permanente. 72
S’ogni cosa a su fine est tota vana,
Et custas momentaneas allegrias
Volan pius qui in sas aeres tramuntana,
Eccellente Segnore, in custas mias
Giornadas qu’happo a viver trabagliosas,
Viver quergio fuende fantasias, 78
Et de custas mundanas baxas cosas
Disperare non quergio, ne firmesa
Ponnervi tantu, qui siant vergongiosas.
Solu prego fortuna qui cortesa
Mi si dimustret tantu qui finire
Potta sa bella, & cominzada impresa. 84
Qui suma gloria m’est su vos servire,
Et in su restu curgiant sorte, & fadu
Qui su viver antigu happo a seguire.
A su viver de como artificiadu
Non fui bonu, nen so, già lu confesso;
Mas quale so, & fui, li so criadu, 90
Basende sas illustres manos, cesso.
3 perdende,] perdende. 5 rosa,] rosa ponente,] ponente 7 incontinente] incontinente, 9 impotente,] impotente. 10 qu’istesit] qui stesit 15 inalzadu,] inalzadu. 20 Fagues,] Fagues ahi] ai 21 suspiros!] suspiros. 24 gratta!] gratta. 28 arguentu] arguentu, 35 s’adulasione,] s’adulasione 46 vulperina] vulperina, 55 intentos] intentos, 56 malicia,] malicia 57 sempre] sempre, ventos,] ventos. 62 altu,] altu 63 doloridas!] doloridas. 72 qu’hamus] qu hamus 75 aeres] aëres 75 tramuntana,] tramuntana. 77 trabagliosas,] trabagliosas 82 cortesa] cortesa, 89 già] gia manos,] manos
59 s’almas […] musas] mantengo per ragioni metriche il palese errore: l’articolo è infatti singolare (eliso s’) pur essendo il sostantivo, e aggettivi concordanti, al plurale: cfr. II.10,2
V
RISPOSTA FATTA A UNU GENTIL
homine, qui dimandaat consiggiu d’intrare in sa
Compagnia de Iesus.
Sa tua recisi, intesi, & mi allegrai
De sa salude qui has, de su contentu
Qui sentis, inhue ses mi desigiai.
Già cun attera mia, coro, & intentu
Ti discobrisi, & quale vida fatto
Vido qui l’isquis tottu a complimentu. 6
A su solitu sanu non mi agatto,
Mi si passant sas dies in malercia,
Cun una febre lena qui m’isfatto.
Circa de custa honrada Compagnia
De Iesus, qui m’iscries, mi mancat s’arte,
Ne podet custa bassa pinna mia 12
De migliares contaredi una parte,
De sas oberas santas, & virtuosas,
Qui han fatu sobriu a Baccu, & mansu a Marte.
Sas mentes, qu’in servisiu dormigliosas,
De s’altissimu Deus como isquidadas
Las vides diligentes, & curiosas. 18
Sas persones devotas retiradas,
Su offisiu divinale, & confessiones,
Sunt ispissu de cuddas frequentadas.
Predicas de continu, admonisiones,
Qui tirant, & amollant ogni die
Coros assai pius duros de leones, 24
Unas practicas santas, qui su nie
Frittu hint como torrare fogu accesu,
Si faguent de continu sempre inie.
Su viver santu insoro, sempre intesu
A cuddu atteru largu, & immortale,
Inhue pro sempiternu istat illesu, 30
Occupant in s’istudiu litterale
Sos figgios de su Regnu, & giuntamente
Cun sa dottrina evitan dogni male.
A tale, qui lu podes certamente
Creer, qui sa ignoransia est isbandida
Da su Regnu, per custa dotta gente. 36
Una forma santissima de vida
S’iscolastiga tenet Compagnia,
Ogniunu confessendesi ogni quida,
Leende cudda santa Eucaristia,
Qui dat salude a s’alma, & s’intellettu
Riempiït de scientia humile, & pia. 42
In suma ti concludo, & in effettu
Est gasi, poscha qui nos hant mustradu
De gloria su caminu altu, & perfettu.
Et si quale m’iscries determinadu
Istas d’intrare in custa Compagnia
Pro viver de su tottu discansadu, 48
E in custu casu queres qui ti dia
Consigiu, sende tue dottu, & prudente,
Et de pius altu isquire, & fantasia,
Qui lu fettes ti naro incontinente,
Si bene m’isti como poder narrer
Qui so da su qui naro differente. 54
Sempre isteti de custu votu, & parrer,
Ma sa sorte mi posit tale pesu
A sas palas, qui fui pro mi disnarrer.
Su tempus in su mundu male ispesu
Itte a su fine dat? fruttos de piantu,
Considerende a su qui s’hat offesu! 60
Et quantu, per contrariu, e risu, e cantu
Eternu si conquistat resistende
De su mundu a sas furias, & ispantu!
Già consideras quale andat volende
Su tempus, & la mudat ogni die,
Custa forma mortale consumende. 66
T’isti como ispantare certu inie,
Si custa barba hirsuda, intro unu ispiyu,
Videres fatta bianca pius de nie.
Volant sas dies, current pius de riu
Quando cun furia bagnat sas ispundas
In su tempus contrariu de s’istiu. 72
Allegras ti dent esser, & giocundas
Sas giornadas, sas horas, & momentos
Sulquende atteru mare, atteras undas.
Custas d’angustias sunt, & de tormentos,
Si bene su contrariu in apparensia
Mustrat su breve risu, & sos contentos. 78
Cuddas de gloria eterna in existensia
Sunt pienas, & sos bonos passagieris
Conduguent a sa santa penitencia.
Unu de custos santos Cavaleris
Ti fettas in sa Ecclesia militante
Ponende in cudda coro, alma, & penseris. 84
Unu momentu, unu attimu, unu istante,
De ballena unu giru est custa vida,
Caminu a sa perpetua, a sa constante.
Et quie da su mangianu sa dormida
Alma non la disquidat, si sa sera
L’alcansat, est in dubiu sa partida. 90
Felice tue, qui da sa primavera
Isbiggias s’intellettu, non curende
De cosa transitoria, & mentidera,
Ma cuddas de su quelu procurende!
4 Già] Gia fatto] fatto, 12 mia] mia, 24 leones,] leones. 26 Frittu] Frittu, 28 insoro,] insoro est 30 illesu,] illesu. quida,] quida; 44 gasi,] gasi 47 Istas] Istas, 51 fantasia,] fantasia. 52 incontinente,] in continente, 59 dat?] dat, 60 offesu!] offesu; 61 quantu,] quantu Eternu] Eternu, 63 ispantu!] ispantu. 64 Già] Gia 68 hirsuda,]hirsuda 86 giru] giru, 87 perpetua,] perpetua 89 Alma] Alma, 91 primavera] prima vera 94 procurende!] procurende.
VI
CABIDULU
de una visione.
Dulque, amara memoria de giornadas,
Fuggitivas cun doppia pena mia,
Qui quando pius l’istringo sunt passadas!
Viver istracu, da su qui solia
Già m’as mudadu! & bois, currentes annos,
De virde aranzu, una pallida olia! 6
Itte mudansa faguet, itte dannos
Su currer de sos caddos isfrenados,
Qui nos mudat natura, quigia, & pannos!
Et cun su cursu insoro sepultados
De Cesare, & de Pedru successores,
Et milli atteros principes notados. 12
Inhue sunt sas grandesas, sos honores?
Sutta una pedra fritta, & sa memoria
Cun issos morta, & guirlandas, & fiores.
Non lis reparat sa tessida historia
De sos heroicos gestos, qui voltende
Anniquilat su nomen, & sa gloria; 18
Et quando in custu ando considerende,
M’affligit su passadu, & su futuru
Ansias mi dat, qui m’isto consumende.
Un’affannadu, tempestosu iscuru
Die est su viver nostru, & lu bramamus,
Pro qui su fine nos pargiat pius duru. 24
Et da cue nasquit qui non alcansamus,
Sa vista est curta, & bassu est s’intellettu,
Solu su qu’est de terra penetramus.
Aberi custu coro, & ogni affettu
De cuddu pongia in te, chiaru immortale
Fattore meu, sol’unicu, & perfettu! 30
Et mentre est cinta de custu mortale
Vestidu s’alma nobile & gentile,
Fatta, per grasia, a su fattore iguale,
Permitte qui da custu bassu, & vile
Terrestre limu, d’isse attesu tantu,
Viva pius qui non restat Gange a Thile. 36
Et custa pinna in dolorosu cantu
A tie consacre, & custos oyos mios
Fettansi duas funtanas d’aspru piantu.
Dae segus giro a sos tantos disvios
S’oyu mentale, & vido pensamentos
A sa salude mia sempre restios, 42
Inhue faguent continuos apposentos
Vanidade, superbia, & ambisione,
Cresquendelis pius esca, & nudrimentos.
Et postu in custa rugue, & passione,
Sento una vogue suspirosa, & bassa,
Qui mi pongisit tottu in confusione, 48
Gavinu Narandemi cun piantu: “Amigu, lassa
S’iscrier a parte, & custa compagnia
De s’ispoggia mortale priva, & cassa,
Si ti sovenit, mira in fantasia,
De custos qui umbra, & terra sunt istados
Et eo cun issos, quale fui, & sia, 54
Si non si torran tottu ismentigados
De su pianeda già sos tantos giros
Et in lethe sos labios sunt bagnados”.
Autore Su coro prorumpisit in suspiros,
Qui accesint s’aire, & eo mesu atronadu,
Et de piantu bagnai pinna, & pabiros 60
“Custu istolu de gente congregadu
Non connosco, li nai, ne per lettura,
Ne d’haver mai cun issos conversadu”.
Gavinu “Misera veramente sa natura
Humana, qui cun tanta brevidade
Morit cun issa & nomen, & fattura! 66
Regordadi de cudda prima edade,
De cudda, naro, prima, qui fetisti
Cun Pindo, & Helicona s’amistade.
S’in custu tempus, narami si happisti
Amigu alcunu, qui sa pinna in manu
Ti posit, per hue fama ti acquiristi. 72
Sa barba hirsuda, & testa, & tottu canu
Ti vido como, & ignoras a mie?
Ahi mundu transitoriu, cegu, & vanu!”
Autore Restai pius biancu, & frittu de sa nie,
Quando per circunloquiu già compresi,
Signalendemi quasi & annu, & die. 78
O quantas voltas con tegus trattesi,
Anima dotta, & mi nde aproffetai
De sas cosas altissimas qu’intesi!
Poscha, non sensa lagrimas, li nai:
“Felice tue, qui ses foras d’istentu,
De custas undas, qui non passan mai! 84
Qui tottu est aire, & umbra, & fumu, & ventu,
Ne delettu non hat, ne durat mancu,
E quie pius qu’istat, pius sentit tormentu.
Un paroxismu breve, un’ahi de fiancu,
Comente l’isquis, Phisicu sotile,
Atterrat custu bustu, esangue, & biancu. 90
Ahi cruda morte, cun sa manu hostile
Truncasti custa pianta, & issu quelu
D’atteru s’adornait ricu monile!
Qui si tardaat in terra cuddu velu,
Sas oberas excelsas de Gavinu
Viver sempre deviant a caldu, e a gelu. 96
Ma cuddu impenetrabile divinu
Giudisiu, no, lu querfit pro adornare
Sos quelos d’unu novu Seraphinu.
Non t’ippi como querrer tediu dare,
Mas narami, ti prego, in cortesia,
Sensa faguer de piantu largu mare, 102
Quale est custa lucubre compagnia,
Qui cun tantu silensiu, & passu tesu
Cun tegus vido, in sa matessi via.”
Lu visi postu in se tottu suspesu,
Qual’homine qui tengiat in sa mente
De narrer meda, & s’organu hat offesu. 108
Gavinu A su fine mi nait: “Custa est sa gente,
Qui de s’abba Castalia in s’altu monte
Unu tempus gustait cun voggi’ardente.
Su primu est Don Iuan d’Elda su Conte,
Qui sa columba sua cun pinnas d’oro
Volait fin’a su babu de Phetonte. 114
Et de sas piumas suas ricu thesoro
Lassait in custa maquina mundana,
Et isco qui t’amait de veru coro.
Et cuddu qui hat sa testa, & barba cana,
Qui vides tantu istare inpenseridu,
Fortuna tormentendelu inhumana, 120
Cust’est s’amigu nostru, su querfidu
De Vidini Girone, qui vivende
Fiorire diat su Tataresu nidu.
S’atteru qui sa serra istat calende
Cun passu grave, & cun sa fronte altera,
Sas fallibiles cosas disprexende, 126
Qui morsit in sa megius primavera,
De Figo est su Simone, & Suzzarellu,
Lugue alta de sas turres, & lumera.
Quantu sas doigui figgias de Rosellu,
Qui dulquemente pianguen a dogn’hora,
Et de su piantu insoro restat bellu, 132
Hint com’esser de fama pius ancora,
Si de Sugner cuddu ingegnu limadu,
Non s’esseret partidu a sa Aurora!
Mira s’atteru, poscha, a su costadu,
Pallidu in visu, & venner mesu afflittu,
Qu’adversa sorte happisit sempre, & fadu: 138
Cust’est cuddu prudente de Bellitu,
Qui vivende deviat pius exaltare
Su monte postu infra s’istagnu, & littu.
S’ultimu est cuddu qui vides andare
Straccu de viver in sa pius fiorida
Edade qui si pottat desigiare, 144
Su qui cun tegus unu lustru in vida
Fettit in sas collinas, & muntagnas
De sa gente superba, altera, infida.”
Autore Mi commovisit tottu sas intragnas,
Intesu custu, d’una teneresa,
Qui duplicait in me penas istragnas. 150
“Dunca cust’est, li nai, cudda cortesa
Pianta nobilitada de natura,
D’unu letargu innantis tempus lesa?”
Gavinu “Cust’est, mi nait, sa propria!”
Autore Ahi sorte dura!
Pritte ispiantastis in su megius fiore,
Qui fruttu prometiat tanta virdura? 156
Gavinu Cust’est de Giagarazzu su dottore,
S’accutu ingegnu in Arnu, & in Sardigna
Inhue mustrait isquire, arte, & valore.
Ma non querfisit, no, stella maligna,
Lassarela fra nois in custa prole,
Parendeli qui fuit d’inogue indigna. 162
Già vido a pagu a pagu qui su sole
Sas duas passat colunnas caminende,
Inhue m’est forza qui ti lasse, & vole.
Et pustis vido qui andas compassende
Su tempus breve, ladru, & fuggitivu,
Cun su quale ogni cosa andat manquende, 168
Mentre non ses de su vitale privu
Nodu, lassa de te qualqui memoria,
Qui sende mortu ti reputen vivu.
Autore Si cun su giru d’annos ogni historia
Venit a preterire, hor pr’itte invanu
Queres qu’istente in cosa transitoria? 174
Navigo a vela tesa in s’Oceanu,
Et a su contu meu non est attesu
Su portu, qui scobergio andende pianu.
De su viaggiu meu pius de su mesu
Happo già fattu, & su pagu restante
Ispender quergio in cuddu, qui hapo offesu, 180
Si fin’a icomo andai cegu, & errante.
3 passadas!] passadas. 5 Già m’as mudadu!] Gia mas mudadu, bois,] bois 6 olia!] olia. 9 pannos!] pannos. 12 notados.] notados, 13 honores?] honores 18gloria;] gloria 23 Die] Die, 25 alcansamus,] alcansamus 26 intellettu,] intellettu 27 solu] solu, 30 perfettu!] perfettu 32 vestidu] vestidu, gentile,] gentile 33 Fatta, per grasia, a su fattore iguale,] Fatta casi per grasia, a su fattore iguale. emendo, oltre che la punteggiatura, l’ipermetria 35 tantu,] tantu 36 a Thile.] athile. 48 confusione,] confusione. 49 Gavinu (in didascalia)] Gau. d’ora in poi sciolgo così la sigla, senza più avvisare piantu: “Amigu,] piantu, amigu 51 cassa,] cassa. 52 sovenit, mira] sovenit: (mira) fantasia,] fantasia 54 sia,] sia. 56 già] gia 57 bagnados”.] bagnados. 58 Autore (in didascalia)] Aut. d’ora in poi sciolgo così la sigla, senza più avvisare 61 “Custu] Custu congregadu] congregadu, 62 connosco,] connosco 63 conversadu”.] conversadu. 66 issa] issa, fattura!] fattura. 68 cudda, naro, prima] cudda (naro) prima 74 mie?] mie, 75 transitoriu,] transitoriu vanu!] vanu. 77 già] gia 80 mi nde] minde 81 intesi!] intesi. 82 nai:] nai, 83 “Felice] Felice 84 mai!] mai. 86 mancu,] mancu. 88 un’ahi de fiancu,] un’hai, de fiancu 89 l’isquis, Phisicu sotile,] l’isquis Phisicu sotile 91 morte,] morte 92 issu quelu] in su quelu, 93 monile!] monile. 94 terra cuddu velu, ] terra, cuddu velu 98 no,] no 100 t’ippi] tippi 101 prego,] prego cortesia,] cortesia 102 mare,] mare. 109 nait: “Custa] nait, custa 115 thesoro] thesoro, 118 cana,] cana 119 inpensieridu,] inpensieridu 120 inhumana,] inhumana. 127 primavera] prima vera 128 Suzzarellu,] Suzzarellu 130 Rosellu] rosellu 132 bellu,] bellu. 133 ancora,] ancora 134 Sugner ] Sugner, 135 Aurora!] Aurore. 136 costadu,] costadu 137 Pallidu] Palidu 138 fadu:] fadu 147 infida.”] infida. 148 intragnas,] intragnas. 151 “Dunca cust’est, li nai,] Dunca cust’est li nai 153 lesa?”] lesa. 154 “Cust’est -mi nait -sa propria!” “Ahi sorte dura] Cust’est mi nait sa propria) Ahi sorte dura Aut. 156 virdura?] virdura. 157 dottore,] dottore 160 querfisit, no,] querfisit no 163 Già vido a pagu] Gia vido a pagu, 168 manquende,] mâquende. 169 ses] ses, 172 historia] historia, 173 invanu] in vanu, 174 transitoria?] transitoria. 179 già] gia 181 a icomo] ai como
139-141 Cust’est cuddu prudente de Bellitu/Qui vivende deviat pius exaltare/Su monte postu infra s’istagnu, & littu] Il Garzia, nel suo saggio sull’Autore, a p. 80, seguito poi dal Wagner nella nota apposita della sua edizione delle Rimas, ritiene che la perifrasi “Su monte postu infra s’istagnu, & littu” indichi la città di Cagliari e traduce: “che vivendo [se avesse vissuto] avrebbe maggiormrnte onorato il monte posto tra lo stagno e il lido, [il cosidetto] ‘Castello’ di Cagliari” [le parentesi sono del Garzia medesimo]; lo stagno sarebbe quello di Santa Igia (oggi Santa Gilla), mentre il monte sarebbe il colle su cui sorge (la rocca, il Castello/Casteddu di) Cagliari; e littu indicherebbe il ‘lido’ marino della città. L’ipotesi è confermata dal fatto che cuddu prudente de Bellitu, del v. 139, è Francesco Bellit, cagliaritano, contemporaneo dell’Araolla, giurista, raccoglitore e compilatore di leggi sarde, e che nel 1572 pubblicò gli atti dei parlamenti sardi col titolo di Capitols de cort (cfr. P. Tola, Dizionario degli uomini ilustri di Sardegna, vol. I, s. v. Bellit). Inoltre la patria d’origine degli intellettuali ricordati e compianti in questa ‘visione’ è spesso citata e spesso con perifrasi, per esempio : Vidini Girone, qui vivende/Fiorire diat su Tataresu nidu (vv. 122-123); Cust’est de Giagarazzu su dottore,/S’accutu ingegnu in Arnu, & in Sardigna(v. 157-158); il riferimento alla fonte di Rosello, simbolo di Sassari (vv. 130-135), per via di ipostasi
Un’altra ipotesi si potrebbe pure avanzare, ed è quella per cui littu andrebbe inteso non già come ‘lido’, italianismo-latinismo, bensì come littu/lithu, parola prettamente sarda, di probabile origine preromana, col significato di ‘selva, foresta’, tuttora ben viva nei dialetti della Barbagia (cfr. DES, vol II, p. 33, s. v. littu2), ma che non si può escludere fosse, al tempo del nostro poeta, conosciuta anche dal logudiorese: se così allora la perifrasi in questione potrebbe indicare il monte Elicona, sede del culto delle Muse e posto fra una fitta vegetazione e il lago di Copaide; tale ipotesi potrebbe essere confermata dai frequenti riferimenti classici dell’Araolla, anche in questo componimento
Propenderei, comunque, per la prima interpretazione.
VII
SONETTO
Fidele, antiga, secretaria mia,
Cun quie sola contai, sutta sa luna
Tottu sas penas mias, de una in una,
Quando attesu de me mortu vivia, 4
Cun cudda, qui non fallit mai sa via,
Acompagnadi in custa notte bruna,
Extintu su tirannu, & sa fortuna
Pustis qui ses torrada in segnoria. 8
Torque su cursu, da tempesta esortu,
Già qui de custu mundu has su guvernu,
Qui certu agattes como assentu, & portu. 11
Et dogni affettu de su coro internu
Rintegra in su qu’est unicu confortu
Pianguende su passadu, & doppiu infernu.
1 Fidele,] Fidele 4 vivia,] vivia. 5 via,] via 8 segnoria.] segnoria, 10 Già] Gia 12 dogni] d’ogni internu] internu,
VIII
SONETTO
Aspide surda, & cega Talpa fea,
A su qui ti protesto, & mustro ogni hora,
Itte mi quircas, itte pius ancora,
Pestiferu venenu, in forma rea, 4
Si da su coro meu, da custa idea,
Parizos annos sunt qui vives fora,
Vana isperansa, sola causadora,
Qui m’apartai da sa Regina Astrea? 8
Custas tenebras mias, chiaru, & serenu
Raggiu, resolve, & a sa destra passe,
Qui de sa tela mia su subiu est pienu. 11
Da s’unu extremu a s’atteru trapasse,
Concedimi, Segnore, tantu alenu,
Prima qui custa terra in terra lasse.
4 rea,] rea. 8 Astrea?] Astrea. Raggiu,] Raggiu 12 trapasse,] trapasse 13 Concedimi, Segnore] Concedimi segnore
IX
SONETTO
Per fama mai pongisi pinna in carta,
Ma pr’isfogare s’anima dolente
Posta in custu profundu aspru torrente,
In varias penas mias tota consparta. 4
E però prego, innantis qui mi parta
Da custu aprobe a mie fuscu Occidente,
Ti connosca, Segnore, & tue clemente,
Quale a sa sorre apparisti de Marta, 8
Svelami da sos oyos custu velu,
Qui d’antivider sa miseria mia
Mi faguet pigru, & frittu pius de gelu, 11
Et vida, & ande in cudda santa via,
Qui nos transportat da sa terra in quelu
Cun furia pius, qu’intro su carru Helia.
3 torrente,] torrente 5 però] pero prego,] prego 6 Occidente,] Occidente 7 connosca, Segnore,] connosca (segnore) 8 Marta,] Marta. 10 mia] mia,
X
CAPITOLO SPIRITUALE.
La quarta de la vita età passai,
Per onde trabagliose in barca frale,
Dormendo, ahi me, senza destarmi mai.
Durò molti, e molti anni il mio gran male
Ardendo, e vaneggiando in pensier folli,
Tutto intento a mirar cosa mortale. 6
Si fu destino, o cossì il mio cor volli,
Ridir nol so, i duo tiranni il sanno,
Che mi fecer quest’occhi humidi e molli.
O quante ingiurie a quella fatte m’hanno,
Nata per viver sempre, i pensier miei
Per conducerla poi al mortal danno! 12
Signor, de gli passati giorni miei
Habbi pietà, e drizza l’intelletto
Meglio per l’avvenir di quel ch’io fei.
Con l’aiuto, e perdono, il mio difetto
Tuo adimplisce, e quello che m’avanza
Supplisca al passato obbligo negletto. 18
Sola fiducia mia, sola speranza,
Tu sei fattor del tutto, e per te spero
Lasciar l’antica habituata usanza.
Drizza a bon fine il mio torto sentiero,
E questa tua fattura in grembo accogli,
Tanti anni priva del giudicio intiero. 24
Nell’intelletto mio nascha, e germogli
Pensier più caldo nei più tempi algenti
Che dei bassi e terreni ogni hor mi spogli.
Non diffidi di te, non s’isgomenti,
Rimembrando gli oltraggi, e tante offese
Degne d’eterne fiamme, e di tormenti. 30
Quel ciglio di pietà sempre cortese
Miri, e raccolga questa traviata
Alma, che al suo contrario sempre intese.
S’il tempo a dietro, s’in questa giornata,
Tutto s’ispese in far opra di ragna,
Spesa in meglio uso sia l’altra avanzata. 36
Si dal cor nasce quest’acqua che bagna
Gl’occhi miei tristi, e face intorno un fiume,
E con caldi suspir l’alma si lagna
Di quell’antico erroneo suo costume,
Che cieca diventò, non camminando
Guidata dal tuo santo, & divin lume; 42
S’in tenebre tanti anni andò errando
Dominata dal senso sconoscente,
E i documenti tuoi prevaricando,
Si rende a te lacrimosa, & dolente,
E colpevol si chiama, e viene a porsi
In basso habito humil di penitente. 48
Conosco i giorni miei, che son trascorsi
In offenderti sempre, anzi la morte
Di me stesso cercai, e a quella corsi.
Si per istrade perigliose, e torte
Camminai sempre, hor sii mi luce, & guida
Che al luogo di salute l’alma apporte. 54
Non permetter, Signor, che di me rida
Quell’adversario antico, per cui vegno
A te con tante lacrime, & istrida.
Conosco, Signor mio, che non son degno
D’esser accolto, ma m’affida, e chiama
La morte che patisti in su quel legno. 60
Il viver mio passato mi diffama
D’inanzi al mio fattore, e muove ad ira
A negar a quest’alma quel che brama.
Ma si da gli error soi piange, e suspira,
E di natura sei pio, e clemente,
Con gl’occhi di pietà muovela, e tira, 66
Rischiara questa nubilosa mente
Lasciando a parte il transitorio, e vano,
Ch’a soggiogarla fu tanto possente.
Del breve viver mio non son lontano,
Però la particella che mi resta,
Guidata sia da la tua santa mano. 72
Sia la partita almen devota, e honesta,
Si la stanza fu, come, Signor, sai,
Ad ogni tuo voler ritrosa, e infesta.
So che confitto in quell’albor sì stai
A braccia aperte acciò che il peccatore,
Converso a te, non l’abbandoni mai. 78
So ben che di giusticia, e di rigore,
Il mio fallir non merita accoglienza,
Ma viver là, dove sempre si more.
So ben che a la ragion fer resistenza
I sensi miei, e dove è gran perdono,
Grande ha di prevenir la penitenza. 84
Non guardar, Signor mio, qual fui, qual sono,
Ma innova in me lo spirto, e facci cosa
Che degno sia di quello eterno dono,
Per il cui mezzo in ciel poi si riposa.
CAPITOLO] CAP. 1 età] eta 2 frale,] frale 3 me,] me 9 fecer] feccer 10 quante ingiurie] quanti ingiurie, 12 danno!] danno. 13 Signor,] Signor miei] miei, 15 avvenir] avenir 16 difetto] diffetto 17 quello] quello, 18 obbligo] obligo 30 fiamme] fiame 31 pietà] pieta 35 ragna,] ragna 36 uso] usu sia] sia; 38 fiume,] fiume. 39 lagna] lagna. 40 quell’antico] quel antico 41 diventò] divento camminando] caminando 42 lume;] lume. 43 anni] anni, andò] ando 44 sconoscente] sconnoscente 45 prevaricando,] prevaricando. 49 Conosco] Connosco 53 Cmminai] Caminai sii] si 55 permetter,] permetter 56 Quell’adversario] Quel adversario 58 Conosco,] Connosco son] so 61 diffama] difama 66 gl’occhi] gl’occhio pietà] pieta tira,] tira 69 soggiogarla] sogiogarla 71 Però] Pero 74 fu, come, Signor, sai,] fu come Signor sai 76 quell’albor] quel albor sì] si 77 acciò] accio peccatore, ] peccatore 78 l’abbandoni] l’abandoni 81 là] la 82 ragion] raggion 85 guardar, Signor mio,] guardar Signor mio
XI
Scender qua giù da gli stellanti chiostri,
Et il seggio lasciar di gloria pieno,
E fra pigri animali in mezzo al fieno
Avvolto in rozzi panni hoggi ti mostri. 4
Tu che facesti gl’ambri, i perle e gl’ostri,
Il ciel, le stelle, il sol chiaro, e sereno,
Il mar, le piante, e questo globo ameno,
Perché sì basso, e humil t’inchini e prostri? 8
Chi ti mosse, Giesù, chi ti fe’ forza?
O fu pur voluntaria questa cura
D’unirsi col divin la mortal scorza? 11
Fu per amor de l’huom questa mistura,
Per ismorzar quella infiamata torza,
Di ch’arsa si vedea l’egra natura?
4 Avvolto] Avolto 5 facesti] faccesti 8 Perché] Perche prostri?] prostri. 9 Giesù] Giesu fe’] fe forza?] forza, 11 scorza?] scorza. 12 Fu] Tu l’huom] l’huom, mistura,] mistura 13 infiammata] infiamata 14 natura?] natura.
XII
SONETTO NELA MORTE
del D.P.M. Giagarazzo.
L’aquila altiera, dal gran nido Hibero,
Per governar del nostro, Alcide invitto,
La famiglia, ti elesse alto, e gradito
Spirto ch’or vive in quel alto hemispero. 4
E chi disciolse mai dal falso il vero
Più chiaro che Piramidi in Egitto
Interpretando l’uno, e l’altro scritto
Col dir poi terso uguale al Greco Homero, 8
Si non il tuo purgato acutto ingegno,
Amico da gli studij mio fidele,
Ch’averti il mondo seco non fu degno? 11
Arrichisciti, avara, empia, e crudele
Morte, di sì preggiato, e caro pegno
Che in terra è il velo, in ciel Piero Michele.
2 nostro,] nostro invitto,] invitto 5 mai dal falso il vero] mai, dal falso, il vero 8 uguale] ugale 9 ingegno,] ingegno 11 degno?] degno. 12 Arricchisciti,] Arrichisciti 13 sì] si pregiato] preggiato
XIII
SONETTO A DONNA ANGELICA CIBO
nella sua Monacatione.
- Donna gentil, ch’il mondo haveste a scherno,
- Poco prezzando i ricchi perle, e gl’ostri,
- E voi stessa chiudendo in sacri chiostri,
- Sacraste tutto a Dio l’affetto interno;
- E fatta sposa al Re del cielo eterno,
- Mostrate ben che il fin di pensier nostri,
- Angelico splendor de gl’avi vostri,
- Sia dedicar la mente al più superno,
- Cossì quel che da i bei vostri primi anni,
- Acciò che foste altrui norma, & esempio,
- Vi chiamò, vi conservi, e il nome suoni
- Qual s’ode al mondo, ne i superni scanni;
- E fatta in terra a Dio sacrato tempio,
- Sempre l’averno in van baleni e tuoni.
1 haveste] havesti 2 ricchi]richi 3 chiostri,] chiostri 4 Sacraste] Sacrasti interno;] interno. 7 vostri,] vostri 8 superno,] superno. 9 Cossì] Cossi anni,] anni 10 Acciò] Accio foste] fosti esempio, esempio 11 chiamò] chiamo suoni] suoni. 12 scanni;] scanni, 13 tempio,] tempio 14 baleni] balleni
XIV
SONETTO NELLA MORTE
del eccellente poeta Torquato Tasso.
Felice terra, e fortunato Sasso
Ch’abrazzi, e serri la più nobil spoglia
Che visse al mondo, e il ciel ridente accoglia
L’alma ch’a lui drizzò pensiero, e passo, 4
E noi lasciando in luogo oscuro, e basso,
Per la tua dipartenza in pianto, e doglia,
Gl’occhi fonti di lagrime, e il cor scioglia
Suspiri ardenti, all’urna del gran Tasso. 8
Pregio, e valor de le più dotte penne
Qual fia più mai, che inraggi e che rischiari
Le contrade d’Apollo, e le dolci acque? 11
Ahi danno universal! Ahi quanto dienne
Misero stato, e i giorni tristi amari,
Si ben, col tuo morir, vita rinacque.
4 drizzò] drizzo passo,] passo. 9 pregio] preggio 11 Apollo] Appollo acque?] aque 12 Ahi] Hai Ahi] Hai universal!] universal, 14 ben,] ben
3 e il ciel]: e paraipotattico, conclusivo esortativo.
5 lasciando] ha per soggetto l’alma.
6-7 e doglia/Gl’occhi ….. e il cor scioglia] sintassi complessa: scioglia ha due soggetti gl’occhi e il cor (col quale ultimo il verbo concorda), e due oggetti fonti di lagrime e suspiri ardenti.
6-14 Per la tua dipartenza ….. Si ben, col tuo morir, vita rinacque] difficile e prezioso l’inserimento del tu rivolto a(lla persona de)l Tasso, quasi in tono di allocuzione diretta, mentre in registro di oggettività sono il corpo, la spoglia e l’amima
XV
SONETTO A D. ANTONIO COLOMA
Conte de Elda e Vice Re di Sardigna.
Venne l’effetto del mio cor presago,
Che con pietà gioiosa miro, e veggio,
Posta sotto quel solio, & in quel seggio,
Del dolce padre la feconda imago. 4
Raddolcita memoria, in cui m’appago,
Che di splendor Real, titulo egregio
Ti vedo adorna, e vola il tuo gran preggio
Dai liti toi al Lusitaneo Tago. 8
Del tuo gran genitor servitor fui,
E caro un tempo, hor sallo il mio Rossello,
Devoto del tuo ceppo, e chiaro nome. 11
Non mora in lethe il rammentar di nui,
Candido mio Coloma altiero, e bello,
Si non ti rendon losco Regie some.
2 pietà] pieta veggio,] veggio 3 seggio,] seggio 4 padre] padre, 5 Raddolcita] Radolcita m’appago,] m’appago 8 Dai liti toi] Da i litti toi, 9 genitor] genitor, Rossello,] Rossello 11 ceppo] cepo nome.] nome 12 rammentar] ramentar losco] losco,
XVI
SONETO POR LA MUERTE DE DON
Iuan Coloma Conde de Elda.
Alma, según las obras que acá hiziste,
A su naturaleza buelto el velo,
Toda gozosa, hasta al empíreo cielo
Por gozar de tu hechor presto saliste. 4
Si bien pena y dolor grande me diste,
Que nunca más contento, ni consuelo
Conocí, puesto en este baxo suelo,
Y mis cantos en lagrimas vertiste, 8
Se alivia mi dolor, cessa mi llanto,
Si pienso en tu memoria eternizada,
Y tu gozando el bien del paraíso. 11
Querríame desatar del frágil manto,
Viendo que todo acaba, y todo es nada,
Y salir d’este vidrio quebradiso.
MUERTE] MURTE 1 según] segun acá] aca 3 empíreo] empireo 6 más] mas 7 Conocí] Conoci 8 vertiste,] vertiste. 11 paraíso] paraiso 12 Querríame] Querriame frágil] fragil
XVII
SONETO A DOÑA IVANA COLOMA
y Mendoça Condessa de Elda y Virreyna de Cerdeña.
Quiere, y reusa, y corre mi deseo
Quanto puede correr a su alvedrío,
Tembla la mano, y quedo elado y frío,
Y en dos extremos bivo, ando, y rodeo. 4
Que no puedo dezir lo que en vos veo
D’honestidad, bellesa, d’ayre y brío,
Y, de puro confuso, al cielo embío
La boz llorosa, y con migo peleo. 8
Y quando buelvo en mí, la tengo en parte
Por gran dicha, que pluma necia y vana
No scriva de Mendoça, y de Coloma, 11
Porque faltando de doctrina, y arte
Al Conde, y a la Condesa Doña Ivana
No offenda, y cante d’ellos Tasso en Roma.
2 alvedrío] alvedrio 3 frío] frio 6 brío] brio 7 y,] y embío] embio 9 mí,] mi
7 Y, de puro, al cielo embío] ‘E, assai confuso, invio al cielo’
XVIII
A LA MISMA.
1
Un tiempo despertar ya me solías,
Mi dulce musa, dulce, y agradable,
Y delante los ojos me ponías
Algún objecto raro y deleytable,
Y todas las especies rebolvías
Con arte milagrosa, y espantable,
Rebuelve agora, y mira en alta silla
Todo lo hermoso, y bueno de Castilla.
2
Enciende en mí aquel furor oculto,
Que sale en las espheras tan subidas,
Hínchese el coraçón hondo, y sepulto
De las aguas Castalias gratuydas,
No vea, ni sienta en vos algún tumulto,
Ni mis fuerças no queden derretidas,
Rija la voluntad la mano, y ella
Scriva veloz qual buela una centella.
3
De vos, Condessa, acá nuestra Princesa,
Cantar entiende esta mi baxa lira
La gracia, la hermosura, y la noblesa
Que illustra España, y todo el mundo admira,
Do puso su saber naturalesa
Que a la cumbre del cielo andando aspira,
De Mendoça, y Manríquez luz nacida,
Entre mil y millares escogida.
4
Mas que puedo dezir siendo tan clara,
Y mas que Phebo al mundo replandece
Vuestra beldad, Señora única y rara,
Que a todas nueve cansa y enmudece?
No me atreviera nunca, y nunca osara
Nadar en agua que las olas crece,
Si el soplo de poniente, y la bonança
No davan al desseo buena esperança.
5
Los ojos d’Argo, y la pluma de Homero,
O d’aquel Florentín célebre tanto,
Del docto Mantuán, del dulce Hibero
Que dieron, y darán al mundo espanto,
Querría de todos ellos el primero
Lugar tuviesse esta mi pluma y canto
Para dezir de vos, Princesa mía,
Gozo de nuestra tierra, y alegría.
6
Beldad, que de la Griega Hija de Leda
No fuera nada, ni su gracia, y brío
Ygual a la beldad, que nos enreda
D’honesto lazo, y enciende el pecho frío,
Haga naturaleza quanto pueda,
Muestre toda su fuerça, y poderío,
Que jamás no podrá natura humana
De la cerda hazer otra Doña Ivana.
7
Dichosa Turritana, si en ti mora
Del nuestro amado Príncipe la esposa,
O como te verá siempre a cad’hora,
Hecha con tus cabellos d’oro hermosa,
Como la fresca y linda corredora!
Con su vista la valle más gustosa
Sus aldas mostrarán, con su ribera
Al tempestoso yvierno primavera.
8
El ayre puro, a do más luze el cielo,
Y va, con sus influxos, mil colores
Pintando en las llanuras d’este suelo,
Y los collados d’otros tantos flores,
Doblada su riqueza, y su consuelo
Que natura le dio con mil primores,
Yrá ’sparziendo, y gozarán las aves
De sus cantares dulces, y suaves.
9
D’uno en otro jardín fruta cogiendo
La más linda que vi, la más sabrosa
Fuente, por cada qual d’ellos corriendo
Con olas plateadas presurosa,
O como en el verano están riendo
En la sazón del sol más calurosa
Los árboles, y plantas, donde quiso
Formar naturaleza un parayso!
10
Rostros en este sitio tan florido,
Que de leche, y de sangre están mesclados,
Parecen que del cielo ayan venido
Con pareceres sabios levantados:
En todas ellas, coraçón fingido,
Ni intrinsecos affectos simulados
No se halla, y le ternán noche y día
Continua servidumbre, y compañía.
11
Bellesa, y honestidad, que facilmente
No se halla en un subjecto, aquí florece
En esta dulce, y amigable gente,
Lustre, y valor, que nunca le anochece:
Con esta se podrá Dama excelente,
Sin otros mil regalos, que merece
En sus tiempos, holgarse en mil maneras
Por jardines, por fuentes, y riberas.
12
Destémplate, mi pluma, antes que venga
La nube, que con lluvia se reboça,
Y tu furor otro camino tenga,
Que el dulce metro al más viejo remoça,
El Pegaseo cavallo se detenga
De relinchar, ni menos tire coça
Que remueva mi vena, y mi sentido
Despierte la memoria del olvido.
1,1 solías,] solias 1,3 ponías] ponias 1,4 Algún] Algun 1,5 rebolvías] rebolvias 2,1 mí] mi oculto,] occulto, 2,2 subidas,] subidas 2,3 Hínchese] Hinchase coraçón] coraçon 2,5 algún] algun 2,6 derretidas] derritidas 3,1 De vos, Condesa,] De vos Condessa, acá] aca 3,6 aspira,] aspira 3,7 Manríquez] Manriquez nacida,] nacida 4,3 única] unica 4,4 enmudece?] enmudece,4,5 atreviera] attraviera 5,2 Florentín] Florentin célebre] celebre 5,3 Mantuán] Mantuan 5,4 darán] daran espanto,] espanto 5,5 Qurría] Querria 5,6 Lugar] Lugar, 5,7 mía] mia 5,8 alegría] alegria 6,2 brío] brio 6,4 frío] frio 6,5 pueda,] pueda 6,6 poderío] poderio 6,7 jamás] jamas podrá] podra 7,2 Príncipe] Principe 7,3 verá] veras 7,3 cad’hora,] cad’hora 7,5 corredora!]corredora 7,7 mostrarán,] mostrara 7,8 primavera] prima vera 8,1 más] mas 8,2 va,] va 8,4 flores,] flores 8,7 Yrá ’sparziendo] Yra sparziendo gozarán] gozaran 9,1 jardín] jardin 9,2 más] mas 9,5 están] estan 9,6 sazón] sazon más] mas 9,4 presurosa] pressurosa 9,7 árboles] arboles 9,8 parayso!] parayso. 10,2 están] estan 10,3 cielo] clelo 10,4 levantados:] levantados, 10,5 coraçón] coraçon 10,7 ternán] ternan día] dia 10,8 compañía] compañia 11,2 aquì] aqui 11,3 gente,] gente 11,4 anochece:] anochece, 11,5 podrá] podra 12,1 Destémplate,] Destemplate 12,3 tenga,] tenga 12,4 metro] metro, más] mas
5,3 dulce Hibero] il riferimento è a Garcilazo de la Vega; gli altri riferimenti (il Florentín célebre tanto, e il docto Mantuán) sono, ovviamente, a Dante e a Virgilio.
6,1-8 Beldad … Ivana] tutta l’ottava, alquanto ardua, a me pare aver questo significato: sia la Natura (naturaleza) a mostrare e impiegare tutto il suo potere e capacità nel formare una bellezza eccelsa, ben superiore a quella della figlia di Leda (ossia la bellissima Elena), dato che la natura umana (e dunque anche l’arte e la parola degli uomini) non potrà imitare e ripetere un’altra Doña Ivana. Il canto di elogio che dovrà ‘dire’ una tale bellezza sarà dunque fatto attraverso una metafora (allegoria?) naturalistica. E lo stesso furore intimo – che pure la poetica araolliana aveva posto quale fonte e genesi del poetare, e che nell’incipit di questa composizione l’io poetante di nuovo ricercava e invocava – viene ritenuto insufficiente. Tale furore dovrà pertanto ‘destemplarse’, stemperarsi, e assumere maggiore umiltà affinché possa essere portata a compimento un’impresa tanto ardua. Non manca tuttavia, a mio parere, una sottile venatura di ambiguità che lascia intravedere un più o meno (mal)celato erotismo: il furore può infatti anche intendersi quale furore dell’eros, che al poeta è certo sconveniente in quanto egli è tanto uomo religioso quanto uomo non più giovane; il suo amore e la sua devozione egli potrà e dovrà a lei dimostrarli in maniera più (s)temperata e dolce, con quel dulce metro che remoça perfino al más viejo, e che potrà ‘despertar’ risvegliare, tramite il senso e il sentimento, la memoria (d’amore) de l’olvido, al quale essa è stata condotta tanto dallo stato religioso quanto dall’età avanzata del soggetto poetante.
6,1 Beldad] oggetto di haga (il cui soggetto è ovviamente naturaleza); la sequenza que de la griega ….. pecho frío è un inciso.
6,1 Hija de Leda] Elena, rinomata per la sua bellezza; Leda, amata da Zeus, il quale a lei si congiunse sotto forma di cigno, generò Elena.
6,8 cerda] ‘setola’, ossia, metonimicamente, ‘pennello’.
7,6 con su vista] potrebbe significare tanto lo sguardo del Principe suo sposo, quanto l’immagine che ella di se stessa dà a vedere, mostrandola.
7,6-8 la valle más gustosa/Sus aldas mostrarán,] le falde della sua veste mostreranno – si trasormeranno, per similitudine e metafora, in – la valle mas gustosa; mentre su ribera (che potrebbe essere una replica di corredora), ossia i suoi capelli, rassereneranno la tempesta invernale
7,7 aldas] grafia che vale per haldas: ‘falde dell’abito’, ma anche ‘grembo’.
8, 1-8 El ayre puro…] la proposizione principale è El ayre puro ….. yrá ’sparziendo il cui soggetto è Doña Ivana, quanto compreso fra il soggetto e il predicato è un inciso formato da proposizioni relative di primo e di secondo grado
8,2 va] il soggetto è el cielo.
8,4 collados] ‘colli’, oggetto di pintando.
8,5 Doblada su riqueza, y su consuelo] il soggetto è ancora el cielo.
11,5 esta] riferito a gente. Dama excelente] riferito a Doña Ivana dedicataria del componimento.
11,6 regalos] ‘piaceri, diletti’.
12,4 remoça] ‘ringiovanisce’.
12,6 relinchar] ‘nitrire’.
12,6 coça] ‘calci’.
XIX
1
Redemptor del alma mía,
Este es el tiempo acceptable,
Quítame esta hidropesía,
Que quanto más bevo al día,
Más sed siento insaciable.
2
Las aguas turbias del río
Encienden mi coraçón,
Y quanto más bevo frío,
Tanto más el pecho mío
Dessea su perdición.
3
Gusta sola la garganta
Que no le dura un momento,
Y baxan con furia tanta,
Que verme inchado me spanta,
Y bivo siempre sediento.
4
Aquellas bivas, aquellas
Aguas limpias graciosas
Apaguen estas centellas,
Y la sed maten con ellas,
Pues son tanto peligrosas.
5
Corran dentro el alma mía
Essas aguas saludables,
Sanen esta hidropesía
Por quien amargas bevía
Aguas vanas muy dañables.
6
Beva en essa biva fuente,
Y la sed de mis desseos
Quede extinta eternamente,
Ni por ningún accidente
No buelvan mis devaneos.
1,1 mía] mia 1,3 Quítame] Quitame hidropesía] hidropesia 1,4 día] dia 1,5 más] mas 2,1 río] rio 2,2 coraçón] coraçon 2,3 más] mas frío] frio 2,4 más] mas mío] mio 2,5 perdición] perdicion 5,1 mía] mia 5,3 hidropesía] hidropesia 5,4 bevía] bevia 6,4 ningún] ningun
4,3 centellas] ‘faville di desiderio assetato (di Dio)’.
XX
SONETO POR LA MUERTE DE DON
Iayme Manca hijo mayorazgo del bivo Don Iayme Manca
Barón de Usini.
Quanto supo, y tenía naturaleza
Te dio, Don Iayme – ay fiero, y cruel hado! –
Moço hermoso, gentil, sabio, y letrado,
Por dar a quien t’amava más tristeza. 4
Muerte avarienta, y como sin pereza,
Con repentino golpe has derribado
En la más tierna edad, y dulce estado
El Manca de virtud lleno, y nobleza. 8
Madre affligida, y congoxada esposa,
Y tu de tanto bien padre perdiente,
Consuélense pues goza en parayso. 11
Razón resista a l’affición llorosa,
Porque cosa tan rara, y excelente
Era del cielo, y Dios por sí la quiso. 14
1 supo] suppo tenía] tenia 2 Te dio, Don Iayme – ay fiero, y cruel hado! –] Te dio (Don Iayme) ay, y cruel hado 3 Moço] Moço, 4 más] mas 5 pereza,] pereza 7 más] mas 11 Consuélense] Consuelense 12 Razón] Razon afflición] afflicion 14 sí] si
XXI
SONETTO
Bivir en un rincón, y sepultada
Del mundo la memoria es dulce vida,
Pues todo es de passada, y de corrida,
Y quanto tiene el mundo en fin es nada. 4
Si todo lo que miro en ello enfada,
Y voy con la corriente muy crescida,
Determínate luego, alma dormida,
Que en el sueño no quedes ahogada. 8
Veglia, e riguarda il tempo come vola,
E volge il passo, e gli anni a dietro mira,
Come passasti a te stessa contraria. 11
Discompagniadi como, e vive sola,
Lassende su terrenu, in altu aspira
In parte pius austera, & solitaria. 14
FINIS
1 rincón] rincon 7 Determínate luego,] Determinate luego 10 mira,] mira 12 sola,] sola